Franciszek Moskwa

---

Życiorys

Młodość

Franciszek Moskwa swoją edukację rozpoczął w Szkole Podstawowej im. Adama Mickiewicza w Rzeszowie, mieszczącej się przy ulicy Bernardyńskiej. Już od wczesnych lat angażował się w pomoc w rodzinnym warsztacie masarskim prowadzonym przez ojca, Stanisława, który znajdował się na ulicy Sandomierskiej (aktualnie nazywanej Grunwaldzką). Zaledwie przed ukończeniem matury uzyskał dyplom czeladnika masarskiego. W 1923 roku ożenił się z Heleną, rzeszowianką, córką Zofii oraz Władysława Rybowiczów, z którą doczekał się córki, Urszuli.

W tym samym roku, dzięki spadkowi po ojcu, zainwestował w duże gospodarstwo rybne w Ostrowiecznie. Widząc wykupienie majątku z rąk niemieckich kolonistów, traktował to jako akt patriotyczny. Po kilku latach prowadzenia rybołówstwa, w 1929 roku, wrócił do Rzeszowa, gdzie zajął się handlem. Początkowo działał na własny rachunek, ale w 1933 roku dołączył do firmy swojego szwagra, Antoniego Czechnickiego, która nosiła nazwę Czechniccy & Bracia Kraus i Ska Eksport Produktów Rolnych. Od 1944 roku spółka przyjęła nazwę Franciszek Moskwa i Ska.

Już od najmłodszych lat, wszystkie swoje oszczędności przeznaczał na zakup literatury. W latach trzydziestych dał się poznać jako oddany bibliofil, tworząc bibliotekę liczącą tysiące woluminów, oszałamiającej wartości. Rzeczą, o której marzył, było stworzenie własnej biblioteki, mawiał: „Jeśli Ossoliński mógł stworzyć Ossolineum, to dlaczego Moskwa nie mógłby stworzyć „Moskwanum”?” Jego ambicje związane z kolekcjonowaniem dzieł literackich mogły zrodzić się w czasach okupacji hitlerowskiej, kiedy naród polski stanął w obliczu zagrożenia, a okupanci świadomie niszczyli wszystkie ślady polskości oraz jej kulturowe dziedzictwo.

Okupacja niemiecka

Niemiecka okupacja przyniosła ze sobą tragedię polskiej kultury, której wartość była dostrzegana przez okupantów jako kluczowy element na rzecz rozwoju narodowego życia oraz patriotyzmu. Za głównymi jednostkami Wehrmachtu podążały wyspecjalizowane grupy, których zadaniem była selekcja, rekwizycja oraz rabunek polskich dóbr kulturowych. Wiele z nich uległo zniszczeniu, a pozostałe były rabowane i transportowane do Niemiec. W Generalnym Gubernatorstwie początkowo starano się jedynie ewidencjonować i zabezpieczać te dobra, a z czasem przyjmowano je na rzecz niemieckiego państwa.

W tak dramatycznych okolicznościach Franciszek Moskwa postanowił ratować polską kulturę i inne źródła, gromadząc ogromne ilości książek, co było równoznaczne z finansowym wsparciem ich posiadaczy, którzy mogli znaleźć się w sytuacji braku innych nabywców. Warunki życia artystów w tych czasach były trudne, niekiedy sprowadzające się wręcz do walki o codzienne przetrwanie. W tych trudnych momentach zlecenia okazywały się nieocenione. Na zlecenie Moskwy młody grafik, Bolesław Kiernas, wykonał serię drzeworytów przedstawiających Stary Rzeszów, czego owocem stał się niezwykle cenny zbiór ich wizualizacji.

Komplet prac Kiernasa, zawierający rysunki, akwarele i drzeworyty, obecnie znajduje się w rzeszowskim Muzeum Okręgowym, które było beneficjentem darów od Franciszka Moskwy oraz niewielu zakupów. Oprócz Kiernasa, nawiązania do sztuki w czasach okupacji uzyskiwały również inne znane postacie, takie jak Józef Koziej i Feliks Worsztynowicz, wśród wielu innych, w tym Antoni Kamiński, który mieszkał w Warszawie. Wyjątkowo cenne okazały się również introligatorskie dzieła, na które uwagę zwrócił Bogusław Kotula, pisząc o niezwykle wysokiej ocenie pracy mistrza Stanisława Chyły, a także o zasługach Franciszka Moskwy w tej dziedzinie.

Towarzystwo Regionalne Ziemi Rzeszowskiej

W 1935 roku powstało Towarzystwo Regionalne Ziemi Rzeszowskiej, które w czasie niemieckiej okupacji zarządzało swoją działalnością w sposób tajny. Początkowo spotkania odbywały się w domu Franciszka Kotuli (przy ul. Niemcewicza 3), natomiast później, za przyzwoleniem Franciszka Moskwy, zebrały się w siedzibie jego firmy (ul. Grodzisko 3). Warto podkreślić, że w latach 1940–1944 wspierał on ruch oporu, finansując jego działania. Po wojnie był jednym z kluczowych inicjatorów reaktywacji Towarzystwa, które przyjęło nazwę Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Rzeszowie, dołączając do jego zarządu.

Ponadto, sponsorował druk publikacji naukowych oraz książek. W 1947 roku sfinansował wydanie pracy „Z dziejów Rzeszowa 1939–1944” i „Losy rzeszowskich zabytków i pamiątek” Franciszka Kotuli. W wyjątkowy sposób zainwestował również 5% czystych zysków z działalności firmy „F. Moskwa i Ska” na rzecz celów kulturalnych. Fundował także nagrody na wystawach artystycznych, a z jego inicjatywy zmodernizowano przestrzeń przeznaczoną dla muzeum. W 1949 roku darował Towarzystwu imponujący zbiór naukowych dzieł, w tym inkunabuły z 1482 r. oraz Zielnik Syreniusza z 1513 r., a także Biblię Leopolity z 1570 roku oraz Bibliografię Polską Karola Estreichera. Jego dar dla mieszkańców Rzeszowa zawierał wiele galicjan oraz cenne resoviana.

W 1955 roku Towarzystwo wstrzymało swoją działalność, a przekazany zbiór zasilił zbiory Muzeum Rzeszowskiego. Darowizny Franciszka Moskwy, znacząco wpłynęły na wzbogacenie biblioteki Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie.

Książka Stanisława Lorentza „Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce” podkreśla, że biblioteka muzeum w Rzeszowie posiada około 33 000 tomów, z wartościowym darem bibliofila Franciszka Moskwy, który liczył około 4000 tomów – dzieł dotyczących historii, sztuki, bibliografii oraz starodruków. Jego dar stanowił ponad 12% zbiorów muzeum.

Okres powojenny

Pod koniec 1948 roku Franciszek Moskwa został aresztowany i osadzony w warszawskim więzieniu. Jego żona i córka zostały zmuszone do opuszczenia Rzeszowa w ciągu 48 godzin. Po odzyskaniu wolności, zamieszkał z rodziną w Poznaniu, jednak przez długi czas nie mógł znaleźć zatrudnienia. W końcu podjął pracę jako pomocnik majstra w sklepie budowlanym Zrób to sam. Po przejściu na emeryturę zajął się nowoczesną hodowlą ryb w Ostrowiecznie.

Franciszek Moskwa spoczął na cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu. W nekrologu stworzonym przez Franciszka Kotulę czytamy: „Z pełnym poczuciem odpowiedzialności za moje słowa, twierdzę, że ktokolwiek będzie pisał historię Rzeszowa w latach 1940–1956, nie może pominąć postaci Franciszka Moskwy. Z zawodu masarz, następnie kupiec i przemysłowiec, a ostatecznie hodowca ryb. Zawody, które uprawiał, wyznaczają realistę, człowieka kierującego się zimnym rachunkiem ekonomicznym. A równocześnie – był humanistą najwyższej klasy, nie tylko romantykiem, ale i wizjonerem; w najlepszym tego słowa sensie.

Historia nowoczesnego Rzeszowa nie zna drugiej takiej postaci jak Franciszek Moskwa, której zasługi w dziedzinie mecenatu artystycznego pozostają nieocenione. To przykład późnej, ale w pełni mieszczańskiej postawy wobec twórczości artystów regionalnych, których talent nie był jeszcze szeroko znany poza Rzeszowem. Z tego względu szczególnie zasadne jest podkreślenie jego wkładu w kształtowanie lokalnego środowiska twórczego.

Uhonorowanie

17 sierpnia 2007 roku w przestrzeni Muzeum Okręgowego w Rzeszowie miało miejsce ważne wydarzenie – odsłonięcie tablicy, która oddaje hołd Franciszkowi Moskwie. Uroczystości towarzyszyła niewielka wystawa, na której zaprezentowano wybrane dzieła z kolekcji, podarowanej muzeum przez Moskwę.

Na mocy decyzji prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, wydanej 9 stycznia 2009 roku, Franciszek Moskwa został pośmiertnie uhonorowany Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. To wyróżnienie przyznano mu za jego istotny wkład w rozwój sztuki oraz działalność bibliofilską i społeczną.

---

Oceń: Franciszek Moskwa

---