Stanisław Herakliusz Lubomirski, noszący herb Szreniawa bez Krzyża, to postać wyjątkowa w historii Polski. Urodził się 4 marca 1642 roku w rejonie Krakowa, a swoje życie zakończył 17 stycznia 1702 roku w Ujazdowie.
W ciągu swojego życia Lubomirski zyskał miano polskiego magnata i odgrywał kluczowe role w życiu politycznym kraju. Pełnił szereg istotnych funkcji, w tym został podstolim koronny w 1669 roku, a następnie marszałkiem wielkim koronny, piastując ten urząd od 1676 roku do swojej śmierci w 1702 roku. Wcześniej, w latach od 1673 do 1676 roku, sprawował funkcję marszałka nadwornego. Dodatkowo, w 1670 roku miał zaszczyt przewodniczyć sejmowi zwyczajnemu w Warszawie.
Lubomirski był również starostą spiskim przez długie 42 lata, od 1660 do 1702 roku. Jego zainteresowania literackie oraz erudycja sprawiły, że zyskał przydomek Polski Salomon. Zajmował się także twórczością poetycką, wpisując się w nurt tzw. baroku dworskiego. Jako mecenas sztuki, znacząco przyczynił się do rozwoju kultury swojego czasu.
Rodzina
Stanisław Herakliusz Lubomirski był osobą pochodzącą z ważnej rodziny. Jego ojcem był Jerzy Sebastian, a rodzeństwo stanowili Hieronim Augustyn Lubomirski oraz Aleksander Michał, który zmarł w 1673 roku. Aleksander był także starostą perejasławskim oraz sandeckim, a jego żoną była Katarzyna Anna Sapieha.
W rodzinie Lubomirskich znajdowała się również siostra Krystyna, która odeszła z tego świata w 1689 roku. Była ona małżonką Feliksa Kazimierza Potockiego, znanego hetmana wielkiego koronnego, a także starosty krasnystawskiego i hrubieszowskiego.
Jerzy Sebastian Lubomirski, po stracie matki Konstancji Ligęzy, w 1654 roku zawarł związek małżeński z Barbarą Tarło, która była córką kasztelana wiślickiego Jana Karola Tarły. Barbara była również wdową po Janie Aleksandrze Daniłowiczu, herbu Sas, który zmarł w tym samym roku.
Od 1669 roku żoną Stanisława Herakliusza była Zofia Opalińska, pochodząca z rodziny marszałka nadwornego Łukasza Opalińskiego. Kolejną małżonką Stanisława od 1676 roku była Elżbieta Denhoff, córka Teodora Denhoffa, podkomorzego wielkiego koronnego, która zmarła w 1702 roku.
Życiorys
Stanisław Herakliusz Lubomirski pełnił rolę posła sejmiku proszowickiego na sejm w 1658 roku oraz na nadzwyczajnym sejmie w 1668 roku, a także na sejmie abdykacyjnym w tym samym roku. W 1669 roku podpisał pacta conventa Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W 1673 roku, za zasługi w obronie Spisza, otrzymał ofertę objęcia korony węgierskiej, jednakże zdecydował się jej nie przyjąć. Stanisław był zwolennikiem Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz uczestniczył w opozycji magnackiej, która spiskowała przeciwko Janowi III Sobieskiemu. Po śmierci Sobieskiego wystąpił przeciwko kandydaturze Jakuba Ludwika Sobieskiego.
Podczas elekcji w 1674 roku Lubomirski został sędzią generalnego sądu kapturowego. Był także członkiem konfederacji generalnej, która została zawiązana 15 stycznia 1674 roku podczas sejmików konwokacyjnych. Posiadał gruntowne wykształcenie i obok Wacława Potockiego był uznawany za jednego z najwybitniejszych pisarzy polskiego XVII wieku.
W czasie swojego życia był jednym z członków pierwszego na świecie towarzystwa geograficznego, Akademii Argonautów, obok króla Jana III Sobieskiego oraz kanclerza wielkiego koronnego, Jana Wielopolskiego. Po zrywanie sejm konwokacyjny w 1696 roku, przystąpił do konfederacji generalnej 28 września tego samego roku.
Stanisław Herakliusz Lubomirski spoczywa w czerniakowskimkościele Bernardynów w Warszawie.
Posiadłości
W latach 1676–1679 Stanisław Herakliusz Lubomirski zrealizował budowę niezwykłej letniej rezydencji w Puławach, która stała się istotnym punktem na mapie architektury tamtego okresu. W 1678 roku, dzięki przyznaniu mu fragmentu ziemi na terenie Mokotowa, rozpoczął intensywny rozwój tej okolicy. Przekształcił ją, wykupując sąsiednie wsie, takie jak Służew oraz Służewiec.
Nie sposób nie wspomnieć o jego własności – Arkadzie, usytuowanej nieopodal Królikarni, nazywanej „pasterskim domkiem”. W roku 1683 do jego posiadłości dołączyło Czerniakowo (Czerniaków), gdzie w 1691 roku podjął się fundacji klasztoru i kościoła bernardyńskiego. Miejsce to stało się znane z porównań do Bielan, gdzie odbywały się odpusty i odbywano kult świętego Bonifacego.
Odbudowa zamku w Łańcucie po pożarze w 1688 roku również była w sferze jego działań, z nadzorem architekta Tylmana z Gameren, który pracował nad swoimi projektami w różnych lokalizacjach, w tym w Puławach oraz w trakcie odbudowy zamku.
Lubomirski był także właścicielem Ujazdowa, gdzie w okresie około 1680–1690 zrealizowano budowę barokowej Łazienki. Była ona później rozbudowywana w latach 1772–1793 przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na klasycystyczny pałac Na Wyspie. Na tym terenie powstał również Ermitaż, dedykowany refleksji oraz medytacji, stanowiący ważny element dziedzictwa kulturowego tej posiadłości.
Twórczość
Stanisław Herakliusz Lubomirski, jako znaczący twórca epoki, pozostawił bogaty dorobek literacki, obejmujący zarówno dramaty, jak i poezję. Jego wczesne utwory poetyckie, nawiązujące przeważnie do tradycji literatury włoskiej, dostępne są przede wszystkim w formie rękopisów. Do tych utworów należy m.in. poemat Piram i Tyzbe, który został wydany przez Romana Pollaka w 1929 roku z rękopisu znajdującego się w bibliotece kórnickiej.
W późniejszym okresie Lubomirski stworzył szereg dzieł, w tym utwory w języku polskim oraz łacińskim, które zyskały dużą popularność. Do najważniejszych z nich zalicza się:
- Ermida albo Królewna pasterska, to jest ten szczęśliwy, który się swym stanem kontentuje (komedia, 1664),
- Muza polska na triumfalny wjazd Najjaśniejszego Jana III (1674),
- Melodia duchowna o przesłodkiej narodzenia naszego Zbawiciela tajemnicy (1682, kilka wydań pod różnymi tytułami),
- Theomusa albo nauka wiary Chrystusowej (1683, kilka wydań),
- Rozmowy Artaksessa i Ewandra (1683, kilka wydań),
- De vanitate consiliorum (1699, liczne edycje; w tłumaczeniu polskim: Próżność i prawda rady, 1705, wiele wydań, w tym nowe wydanie Ant. Marylskiego pt. O znikomości rad w 1916, oraz przekład niemiecki z 1746),
- Tobiasz wyzwolony (poemat, 1683, kilka wydań),
- Adverbiorum moralium sive de virtute et fortuna libellus (1688, kilka wydań; w polskim przekładzie 1714, III wydanie 1737 pt. Salomon polski),
- Ecclesiastes po hebrajsku nazwany Coheleth (1706, wierszem),
- Repertorum opuscula latini sacra et moralia (1701, polskie przekłady w 1707, 1728 oraz Franciszka Bohomolca w 1771 pod tytułem Księgi moralne, polityczne i pobożne),
- Wiersze zebrane i przedrukowane (1782),
- Genii veridici (data nieznana, dialog polityczny).
W jego dorobku tworzy szereg lirycznych i dramatycznych dzieł, takich jak sielanka Ermida albo królewna pasterska, w której krytycznie podejmował temat mitu arkadyjskiego, analizując przy tym nieosiągalność szczęścia. Wśród jego wybitnych dzieł znajduje się także Tobiasz wyzwolony, oparty na narracji Księgi Tobiasza, oraz De vanitate consiliorum, w którym w sposób pesymistyczny opisywał realia polityczne Rzeczypospolitej, łącząc elementy polityki i moralności.
Lubomirski był również autorem komedii, takich jak Don Alvares, albo niesforna w miłości kompanija, oraz Komedyja Lopesa starego, opartej na wątkach z Dekamerona oraz popularnych włoskich utworach.
Przypisy
- Targosz 2012, s. 208.
- Kotarska i inni, S·lownik literatury polskiej / 1 Średniowiecze, renesans, barok., wyd. 1, Gdańsk: Wydawn. Harmonia, 2002, ISBN 83-7134-121-0, OCLC 237879698 [dostęp 23.01.2019 r.]
- Stefania Ochmann-Staniszewska, Zdzisław Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo – doktryna – praktyka, tom II, Wrocław 2000, s. 355.
- Maria Topińska: Kościół czerniakowski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977, s. 101.
- Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy. Oprac. Krzysztof Chłapowski i inni, Kórnik 1992, s. 182.
- Volumina Legum, t. V, Petersburg 1860, s. 129.
- Konfederacya Generalna Ordinvm Regni & Magni Dvcatus Lithvaniæ Po niedoszłey Konwokacyey głowney Warszawskiey umowiona Roku Pańskiego 1696, dnia 29 Miesiąca Sierpnia, [b.n.s.]
- Porządek Na Seymie Walnym Elekcyey Między Warszawą a Wolą, przez opisane Artykuły do samego tylko Aktu Elekcyey należące, uchwalony y postanowiony, Roku Pańskiego Tysiąc Szesc Set Siedmdziesiat Czwartego, dnia Dwudziestego Miesiaca Kwietnia, s. 7.
- Porzadek na seymie walnym electiey między Warszawą a Wolą przez opisane artykuły do samego tylko aktu elekcyey należące, vchwalony y postanowiony, Roku Pańskiego tysiąc sześćset sześćdziesiąt dziewiątego dnia wtorego miesiąca maia. [b.n.s]
- Władysław Konopczyński, Chronologia sejmów polskich 1493–1793, Kraków 1948, s. 156.
- Coronelli 1687.
Pozostali ludzie w kategorii "Szlachta i monarchia":
Antoni Opolski (szlachcic) | Rufus Isaacs | Kazimierz Adamowski | Hieronim Augustyn LubomirskiOceń: Stanisław Herakliusz Lubomirski