Tomasz Stańko

---

Życiorys

Młodość

Urodził się jako syn Józefa, prawnika, oraz Eleonory, nauczycielki. Swoją podróż w świat muzyki rozpoczął w 1949 roku, uczęszczając do Krakowskiej Szkoły Muzycznej, gdzie rozpoczął naukę gry na skrzypcach. W latach 1957–1964 kształcił się w III Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Kochanowskiego w Krakowie, a następnie w II Liceum im. Króla Jana III Sobieskiego oraz Państwowej Średniej Szkole Muzycznej, gdzie uczył się pod względem technicznym gry na trąbce. W 1964 roku rozpoczął studia na Akademii Muzycznej w Krakowie, skupiając się na grze na trąbce pod okiem prof. Ludwika Lutaka. W 1969 roku pomyślnie obronił swoją pracę dyplomową.

Pierwsze marzenia związane z malarstwem uległy transformacji po jego zetknięciu z jazzem. To było podczas koncertu Dave’a Brubecka w 1958 roku, który odbył się w krakowskim klubie Rotunda. Od tego momentu stał się regularnym bywalcem klubu jazzowego Helikon, gdzie aktywnie uczestniczył w jam sessions. Tam spotkał pianistę Adama Makowicza; opracowali plan założenia zespołu Jazz Darings, do którego zaprosili jeszcze Jacka Ostaszewskiego na kontrabas oraz Wiktora Perelemuttera na perkusji. Zespół zdobył uznanie, wygrywając Konkurs Amatorskich Zespołów Jazzowych Południowej Polski, a Tomasz Stańko odniósł triumf w kategorii instrumentalistów. Jednakże ten sukces przyczynił się do zmian w składzie zespołu, gdy Makowicz przeszedł do zespołu Andrzeja Kurylewicza. Zainspirowany kwartetem Ornette’a Colemana, Stańko postanowił zrezygnować z fortepianu i pozyskać do zespołu grającego na saksofonie tenorowym Janusza Muniaka. Jazz Darings zyskał status jednej z pierwszych freejazzowych formacji na Starym Kontynencie, według Joachima-Ernsta Berendta.

Rozwój kariery

W okresie od 1963 do 1967 roku kariera Stańki rozwijała się w zastraszającym tempie. W czasie tym koncertował z Jazz Darings, a równocześnie współpracował z wieloma znaczącymi osobistościami polskiego jazzu, takimi jak Michał Urbaniak oraz Andrzej Trzaskowski. W 1963 roku rozpoczął istotny okres współpracy z Krzysztofem Komedą; zadebiutował w nowym kwintecie Komedy na Jazz Jamboree ’63. Rok później zagrał w odcinku specjalnym niemieckiego programu telewizyjnego Jazz – gehört und gesehen, podczas którego przedstawiono główne osiągnięcia polskiej sceny jazzowej.

Od 1964 roku Trzaskowski regularnie zapraszał Stańkę na koncerty zagraniczne swojego kwintetu, zorganizowane m.in. w Belgii oraz Skandynawii. W tym samym roku trębacz wystąpił dwukrotnie na Jazz Jamboree, najpierw z Trzaskowskim, a później z Komedą. W 1966 roku wydano album Komedy Astigmatic z udziałem Stańki, a w 1967 roku ponownie zagrał na Jazz Jamboree, kiedy to występował zarówno z kwintetem Komedy, jak i z własnym kwartetem, do którego należeli Janusz Muniak, Jan Gonciarczyk oraz Janusz Stefański.

Jako lider

Początek 1968 roku przyniósł zmiany, gdy Komeda wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Stańko objął prowadzenie zespołu, rozbudowując go o skrzypka i saksofonistę altowego Zbigniewa Seiferta. Podczas Jazz Jamboree ’68 zaprezentował swoje nowe przedsięwzięcie, Tomasz Stańko Quintet, które szybko zdobyło uznanie w Polsce, a po debiucie na berlińskim festiwalu Berliner Jazztage ’70, zyskał także popularność za granicą, szczególnie w Niemczech. Po odejściu Gonciarczyka, członkiem kwartetu w 1969 roku został Bronisław Suchanek, w wyniku czego skład kwintetu pozostał niezmienny aż do jego rozwiązania w 1973 roku. Muzyka tej formacji została zarejestrowana na trzech płytach: Music for K (1970), Jazzmessage from Poland (1972) oraz Purple Sun (1973), które nagrano w Niemczech.

Zespół ten do dziś uważany jest za jeden z kamieni milowych rozwoju sztuki i kultury jazzu w Polsce i Europie.

„Jazz Forum”, 2011

W 1970 roku Stańko dołączył do Globe Unity Orchestra Alexandra von Schlippenbacha, co otworzyło mu drzwi do kontaktów z czołowymi przedstawicielami awangardowego jazzu w Europie. Wspólnie z Krzysztofem Pendereckim oraz Donem Cherrym, stał się współtwórcą wielu avant-jazzowych działań, które miały miejsce podczas Donaueschinger Musiktage w 1971 roku.

W latach 70. kluczową osobą w życiu Stańki był fiński perkusista Edward Vesala, z którym nawiązał bliską współpracę, trwałą przez wiele lat. W 1975 roku nagrali album Balladyna z Tomaszem Szukalskim i Dave’em Hollandem, który był debiutanckim albumem Stańki wydanym przez renomowaną wytwórnię ECM. To był początek długiej serii płyt, które badały nowe kierunki w jazzowej balladzie, używając surowych dźwięków trąbki Stańki.

Lata 80.

W latach osiemdziesiątych artysta angażował się w wiele projektów, często improwizując razem z Edwardem Vesalą w niezwykłych miejscach, takich jak Tadź Mahal w Indiach. Spotykał się także z prominentnymi muzykami, w tym Chico Freemanem oraz Howardem Johnsonem w Nowym Jorku. Ze względu na tak różnorodne przedsięwzięcia, współpracował z Cecilem Taylorem oraz prowadził własne zespoły. W 1983 roku powstał zespół C.O.C.X. z Apostolisem Anthimosem, Vitoldem Rekiem oraz José Antonio Torresem, który wydał swój album pod tytułem C.O.C.X. W 1984 roku ukazał się krążek Lady Go…, natomiast w tym samym roku rozpoczęto pracę nad projektem Witkacy Peyotl, którego rezultat ujrzał światło dzienne w 1988 roku.

Rodzaj innowacyjnego podejścia Stańki wskazuje na zespół Freelectronic z 1985 roku, który eksplorował zaawansowane technologie, łącząc jazz z elektroakustycznymi rozwiązaniami. Oprócz samego trębacza, w skład grupy wchodzili Witold Rek, Janusz Skowron oraz Tadeusz Sudnik. Zespół koncertował głównie w Polsce oraz na europejskich festiwalach, gdzie zyskał renomę. Szczególnie wyróżniał się na Festival de Jazz de Montreux w 1987 roku oraz na festiwalu Le Mans we Francji w 1988 roku, kiedy to ich występ z Montreux został uwieczniony na płycie The Montreux Performance.

Lata 90.

Początek lat dziewięćdziesiątych to czas na realizację wielu artyzmowych projektów jak Tales for a Girl oraz 12, and a Shaky Chica. W 1993 roku utworzył międzynarodowy kwartet z Bobo Stensonom, Andersem Jorminem oraz Tonym Oxleyem, realizując album Bosonossa and Other Ballads. Z drugiej strony, współpraca z wytwórnią ECM w latach 90. przyniosła mu szereg nagród i uznanie. Jego album Matka Joanna z 1994 roku oraz Litania z 1997 roku, zawierający kompozycje Krzysztofa Komedy, zyskały pozytywne recenzje oraz aplauz publiczności. W 1998 roku Stańko wspólnie z producentem Manfredem Eicherem, zorganizował sesję From the Green Hill, w której współudział brali znani muzycy jak Dino Saluzzi oraz John Surman. Większość utworów na tym albumie to kompozycje Stańki.

W 1994 roku rozpoczął realizację nagrań do filmów oraz teatru, zapraszając do współpracy pianistę Marcina Wasilewskiego, basistę Sławomira Kurkiewicza oraz perkusistę Michała Miśkiewicza. Ich wspólny kwartet nagrał album Soul of Things dla ECM, który ukazał się w 2002 roku i został uznany za wzorcowy przykład stylu Stańki.

Pierwsza dekada XXI w.

Kiedy wkroczył w XXI wiek, Stańko stał się jedną z najważniejszych osobowości w ECM, nie rezygnując z eksperymentowania i szukania nowych współpracowników. Lata te obfitowały w intensywne koncerty z kwartetem, przez co zespół wypracował unikalny język muzyczny. To słychać na albumie Suspended Night (2004), który osiągnął miejsce 48. w zestawieniu Jazz Albums amerykańskiego magazynu „Billboard”. Po nagraniu tego wydawnictwa, ECM opublikowało antologię nagrań Stańki jako część serii Rarum/Selected Recordings. W komentarzach do płyty artysta podkreślał swój uniwersalny styl oraz różnorodność emocji w kompozycjach: „Od chaosu ku ładowi, od furii do liryzmu”.

W ciągu dziesięciu lat współpracując z ECM, Stańko znacznie zmienił własną muzykę, co zauważył Stephen Graham w recenzji albumu Suspended Nights, podkreślając jego dostępność oraz zachowanie charakterystycznego stylu. W 2005 roku kwartet nagrał płytę Lontano, która ukazała się rok później. W 2005 roku zespół wyruszył również w pierwszą trasę po Azji oraz Australii.

Od początku XXI wieku Stańko regularnie zajmował wysokie lokaty w rankingu najlepszych trębaczy według magazynu „DownBeat”. W 2003 roku zdobył Europejską Nagrodę Jazzową, a w 2004 roku odznaczenie Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Nowy Jork i Wisława

Z końcem pierwszej dekady XXI wieku rozpoczął się nowojorski okres w jego karierze. Po przeprowadzce na Manhattan, artysta zyskał dostęp do wielu znaczących klubów jazzowych, takich jak Birdland, Jazz Standard oraz Merking Hall, gdzie mógł współpracować z wieloma lokalnymi muzykami, czerpiąc z bogatego kontekstu kulturowego. Nowe projekty ewoluowały, a jednym z nich było New York Quartet, które w 2012 roku uformowało swoje ostateczne wcielenie.

W jednym z wywiadów rzekł: „Generalnie to moja własna aktywność, wrażliwość tworzy dźwięki. Ale w Nowym Jorku łatwo znaleźć inspirację. To miasto wibruje, tętni, a człowiek automatycznie czuje w sobie większą energię.”

W 2010 roku opublikowano jego autobiografię pt. Desperado, będącą zbiorem wywiadów przeprowadzonych przez Rafała Księżyka. W 2011 roku Stańko był jednym z niewielu Europejczyków uhonorowanych miejscem w sześciopłytowej antologii Jazz: The Smithsonian Anthology, której efektem jest utwór „Suspended Night Variation VIII”. W tym samym roku prezydent Polski, Bronisław Komorowski, przyznał mu Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Druga dekada XXI w. była czasem rozwinięcia poetyckiego projektu artysty, zainicjowanego w 2009 roku, kiedy to Jerzy Illg zaprosił go do udziału w wieczorze poetyckim organizowanym przez Wisławę Szymborską w Operze Krakowskiej. Podczas tego wydarzenia Stańko towarzyszył poetce, tworząc muzyczne tło dla jej utworów. Album z nagraniem tej współpracy dołączono do tomiku „Tutaj” (2012). Inspirowany wierszami Szymborskiej, Stańko stworzył nowe kompozycje, takie jak „Tutaj – Here”, „Assassins”, „Mikrokosmos”, czy „Metafizyka”. Opisał, że „lekturze słów Wisławy Szymborskiej zawdzięczam wiele pomysłów i inspiracji”.

W 2014 roku Stańko otrzymał Paszport „Polityki” jako uznanie dla jego kreatywnej twórczości oraz Nagrodę Europejskiego Muzyka Roku. To był czas, kiedy zorganizował festiwal Jazzowa Jesień w Bielsku-Białej i włączył się w działalność wspierającą Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie.

29 lipca 2018 roku, po zmaganiach z rakiem płuc, artysta zmarł w szpitalu onkologicznym w Warszawie. Jego ostatnie miejsce spoczynku to Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Alei Zasłużonych.

Dyskografia

Albumy

Stańko jako lider/współlider

Nagrany	Wydany	Album	Wykonawca – lider	Rodzaj	Wytwórnia
1970	1970	Music for K	Tomasz Stańko Quintet	studyjny	PN Muza
1972	1972	Jazzmessage from Poland		koncertowy	JG Records
1973	1973	Purple Sun			Calig Records
	1974	Fish Face	Tomasz Stańko	studyjny	PolJazz
1974	1975	TWET	Tomasz Stańko, Tomasz Szukalski, Edward Vesala, Peter Warren		PN Muza
1975		Tomasz Stańko & Adam Makowicz Unit	Tomasz Stańko, Adam Makowicz, feat. Czesław Bartkowski	_	JG Records
	1976	Unit	Tomasz Stańko, Adam Makowicz	_	PSJ
		Balladyna	Tomasz Stańko (Stańko, Szukalski, Vesala, Holland)	studyjny	ECM
1976	1978	Live at Remont	Tomasz Stańko, Edward Vesala Quartet	koncertowy	Helicon
1978	1979	Almost Green	Tomasz Stańko Quartet (Stańko, Szukalski, Vesala, Danielsson)	studyjny	Leo Records
1980	1980	Music from Taj Mahal and Karla Caves	Tomasz Stańko	koncertowy
1973, 1982	1983	Stańko (W Pałacu Prymasowskim)			PolJazz
1982	1984	Music 81	Tomasz Stańko (Kulpowicz, Szczurek, Bartkowski)	_	PN Muza
	1985	A i J		koncertowy	PolJazz
1983		C.O.C.X.	Tomasz Stańko (Apostolis, Szczurek, Torres)	studyjny	Pronit
	1986	Korozje	Tomasz Stańko, Andrzej Kurylewicz		PolJazz
1984	1986	Lady Go…	Tomasz Stańko (Apostolis, Szczurek, Hołuj)		PN Muza
1984–86	1988	Witkacy Peyotl / Freelectronic	Tomasz Stańko		PolJazz
1987	1988	The Montreux Performance lub Switzerland	Tomasz Stańko Freelectronic	koncertowy	PN Muza / ITM Germany
1989	1989	Chameleon	Tomasz Stańko	studyjny	Utopia Records
1970–84		Tomasz Stańko Polish Jazz vol. 8		kompilacja	PN Muza
1991	1991	Tales for a Girl, 12, and a Shaky Chica		studyjny	JAM
	1992	Bluish			Power Bros
1993	1993	Bosonossa and Other Ballads			GOWI
	1994	A Farewell to Maria		muz. filmowa
1994		Balladyna – Theatre Play Compositions		muz. teatralna
	1995	Matka Joanna	Tomasz Stańko Quartet	studyjny	ECM
1995	1996	Roberto Zucco	Tomasz Stańko		Polonia
1996	1997	Leosia			ECM
1997		Litania
1998	1999	From the Green Hill
1999	2001	Egzekutor (muzyka do filmu Egzekutor)			Universal
2000		Reich (muzyka do filmu Reich)
2001	2002	Soul of Things	Tomasz Stańko Quartet		ECM
2003	2004	Suspended Night
_		Selected Recordings	Tomasz Stańko	kompilacja
2005	2005	Wolność w sierpniu		studyjny	FIRe
	2006	Lontano	Tomasz Stańko Quartet		ECM
_	2008	1970 1975 1984 1986 1988	Tomasz Stańko	box	Metal Mind
2009	2009	Dark Eyes	Tomasz Stańko Quintet	studyjny	ECM
2012	2013	Wisława	Tomasz Stańko

Z Komedą

Rok nagrania	Rok wydania	Nazwa albumu	Artysta – lider	Typ	Wytwórnia muzyczna
1965	1966	Astigmatic	Krzysztof Komeda (wraz z Stańko, Namysłowski, Rune Carlsson, Günter Lenz)	album studyjny	Polskie Nagrania Muza
1967	1967	Meine süsse Europäische Heimat: Dichtung & Jazz aus Polen	Krzysztof Komeda (w towarzystwie Stańko, Namysłowski, Roman Dyląg, Rune Carlsson)	_	Elektrola

Z udziałem Stańki

Rok nagrania	Rok wydania	Tytuł albumu	Artysta – lider	Typ	Wytwórnia muzyczna
1965	1965	The Andrzej Trzaskowski Quintet Polish Jazz	Andrzej Trzaskowski, T. Stańko, Muniak, Ostaszewski, Adam Jędrzejowski	album studyjny	Polskie Nagrania Muza
1974	1974	Kunstkopfindianer	Wolfgang Dauner, Stańko, Seifert, Hans Koller, Stefański	album studyjny	MPS Records
1974–78	1979	We’ll Remember Zbiggy	Zbigniew Seifert	kompilacja	Mood Records
1976	1976	Drums Dream	Czesław Bartkowski	studyjny	PN Muza
1976	1977	Satu	Edward Vesala	studyjny	ECM
1980	1980	Elżbieta Adamiak	Elżbieta Adamiak	album studyjny	PN Muza
_	1982	Grand Standard Orchestra	Jan Ptaszyn Wróblewski	studyjny	Poljazz
1982	1982	O!	Maanam	studyjny	Pronit
_	2007	Blues Forever	Emil Mangelsdorff Quartet, The	_	_
1974	2004	Sikorki	SBB	studyjny	Metal Mind Productions

Muzyka filmowa

Muzyka filmowa jest jednym z kluczowych elementów twórczości Tomasza Stańko, który pozostawił po sobie znaczący ślad w polskiej kinematografii. Oto niektóre z jego najważniejszych prac w tej dziedzinie:

• 1966: Klub profesora Tutki – muzyka (seria I),
• 1969: Jak zdobyć pieniądze, kobietę i sławę – muzyka,
• 1970: Dziura w ziemi – muzyka,
• 1971: Trąd – muzyka, dyrygent,
• 1975: Obrazki z życia – muzyka, dyrygent,
• 1975: Wyjazd służbowy – muzyka,
• 1984: Idol – wykonanie muzyki (trąbka),
• 1992: Damage – wykonanie muzyki (muzyka jazzowa),
• 1993: Pożegnanie z Marią – muzyka,
• 1994: Kiedy mężczyzna kocha kobietę (ang. When a man loves a women) – wykonanie muzyki (trąbka),
• 1997: Łóżko Wierszynina – muzyka, wykonanie muzyki (trąbka),
• 1998: Poniedziałek – utwór „Poniedziałek” na albumie Poniedziałek,
• 1999: Egzekutor – wykonanie muzyki,
• 1999: Szop, Szop, Szop, Szopę… – muzyka (film animowany Mariusza Wilczyńskiego),
• 1999: From the Green Hill – muzyka (film animowany Mariusza Wilczyńskiego),
• 2001: Cisza – muzyka, wykonanie muzyki (trąbka),
• 2001: Reich – wykonanie muzyki (trąbka),
• 2004: Niestety. – muzyka (film animowany Mariusza Wilczyńskiego),
• 2010: Mała matura 1947 – muzyka, wykonanie muzyki (trąbka).

Jego wkład w muzykę filmową pokazuje różnorodność stylów i technik, które wykorzystał, tworząc niezapomniane kompozycje dla polskich produkcji filmowych.

Filmografia

Filmografia Tomasza Stańko obejmuje różnorodne role, w których artysta ukazał swoje umiejętności oraz pasję do sztuki filmowej. W 1998 roku wystąpił jako szef hurtowni w filmie fabularnym Poniedziałek, w reżyserii Witolda Adamka. Jego umiejętności są także widoczne w 2001 roku, kiedy to zagrał trębacza w klubie techno w filmie Cisza, który wyreżyserował Michał Rosa.

W 2006 roku Stańko zagrał w filmie dokumentalnym Play Your Own Thing: Historia jazzu w Europie, który został stworzony pod kierownictwem Juliana Benedikta. Dwa lata później, w 2009 roku, uczestniczył w produkcji dwóch filmów dokumentalnych. Pierwszym z nich był Michał Urbaniak. Nowojorczyk z wyboru, w reżyserii Wiesława Dąbrowskiego.

W tym samym roku wyprodukowano również film Krzysztof Komeda – muzyczne ścieżki życia, którego reżyserią zajmowała się Claudia Buthenhoff-Duffy. Dzieła te pokazują różnorodność talentów Stańko oraz jego wkład w kulturę muzyczną i filmową.

Publikacje

W 2010 roku ukazała się niezwykła publikacja zatytułowana Desperado, będąca autobiografią Tomasza Stańki, z, której rozmowę przeprowadził Rafał Księżyk. Książka ta została wydana w Krakowie przez Wydawnictwo Literackie i posiada numer ISBN 978-83-08-04468-1.

Odznaczenia i wyróżnienia

Tomasz Stańko, wybitny polski muzyk, zdobył liczne odznaczenia oraz wyróżnienia za swoje wkłady w rozwój kultury i sztuki.

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi dla kultury narodowej, za osiągnięcia w twórczości artystycznej”, nadany 23 stycznia 2011, odebrał w czasie uroczystości z okazji Święta 3 maja w 2012 roku,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi dla kultury muzycznej, za osiągnięcia w pracy artystycznej” (2004),
• Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”,
• wyróżnienie ministra kultury i dziedzictwa narodowego za całokształt twórczości (2010),
• Tytuł honorowego obywatelstwa Rzeszowa (18 listopada 2014).

Nagrody

Tomasz Stańko, znany działacz w dziedzinie muzyki jazzowej, został uhonorowany Paszportem „Polityki” w 2013 roku. Jury uzasadniło to wyróżnienie wskazując na jego wyjątkowy styl artyzmu oraz umiejętność synchronizacji tradycji i nowoczesności. Przyznano mu także zaszczytną nagrodę za poszerzanie granic jazzu oraz jego publiczności, a jednocześnie za promowanie polskich artystów za granicą.

Muzyczne

W ankiecie przeprowadzonej przez renomowane czasopismo Jazz Forum, Stańko zdobył pierwsze miejsca w licznych kategoriach, w tym:

• Muzyk roku w latach 2002-2007,
• Trąbka w latach 2002-2007,
• Kompozytor w latach 2002, 2003, 2004 oraz 2006,
• Album Roku – Tomasz Stańko Quartet – „Soul of Things” w 2002,
• Album Roku – „Suspended Night” w 2004,
• Album Roku – Tomasz Stańko Quartet – „Lontano” w 2006,
• Zespół akustyczny – Tomasz Stańko Quartet w latach 2002-2007.

W swoim dorobku artystycznym posiada także liczne nagrody Fryderyka:

• 1997 – jazzowy album roku za Litania oraz jazzowy muzyk roku,
• 1999 – jazzowy album roku za From the Green Hill oraz jazzowy muzyk roku,
• 2002 – jazzowy album roku za Soul of Things oraz jazzowy muzyk roku,
• 2010 – jazzowy album roku za Dark Eyes oraz jazzowy muzyk roku.

Dodatkowo, podczas swojej kariery zdobył także wiele prestiżowych wyróżnień:

• European Jazz Prize – był pierwszym laureatem tej nagrody ustanowionej w 2003 roku,
• Prix du Musicien Européen – otrzymał w 2014 roku, przyznaną przez francuską Akademię Jazzu, nagrodę European Musician of the Year,
• Preis der deutschen Schallplattenkritik – przyznana w 2014 roku, nagroda wybierana przez dziennikarzy i krytyków muzycznych z Niemiec, Austrii oraz Szwajcarii.

Filmowe

Stańko swoją muzykę filmową również wzbogacił o zaszczytne nagrody:

• 1993 – Pożegnanie z Marią na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, nagroda za muzykę,
• 1997 – Łóżko Wierszynina – dostał nominację do Polskiej Nagrody Filmowej „Orzeł” jako najlepsza muzyka,
• 1998 – za utwór „Poniedziałek”,
• 2000 – Egzekutor – nominacja do Polskiej Nagrody Filmowej „Orzeł” w kategorii najlepsza muzyka za rok 1999,
• 2002 – Cisza – ponowna nominacja do Polskiej Nagrody Filmowej „Orzeł” w kategorii najlepsza muzyka za rok 2001.

---

Oceń: Tomasz Stańko

---