Kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Królowej Polski w Rzeszowie

---

Historia

Fundacja kościoła i pierwsza parafia (1712–1787)

W 1709 roku do Rzeszowa przybyli ojcowie reformatyści, sprowadzeni przez wpływowego kupca ormiańskiego, Andrzeja Passakowicza, który postanowił zainwestować w lokalną społeczność.

Jakoż tego samego roku udali się do biskupa przemyskiego z ramienia zakonu O. Hilary Barcikowski, fundator Passakowicz, ze strony gminy jako prokurator Paweł Nawrocki i przedłożył ofiarę Passakowicz, jakoteż prośbę o zezwolenie wybudowania w Rzeszowie kościoła; dalej prosili o wyznaczenie miejsca i rozmiarów kościoła, wreszcie ustaowienie terminu do położenia kamienia węgielnego.

Stolica biskupia, w osobie biskupa Jana Kazimierza de Bokum, w dniu 26 maja 1710 roku zatwierdziła fundację. Wyraził on radość z powodu planowania powstania nowego kościoła w diecezji, jednak ostateczna aprobata została odłożona na dzień 7 lipca tegoż roku, wzywając wszystkich chętnych do zgłaszania zastrzeżeń.

Poza tym, w dniu 13 lipca 1710 roku, położono akt konsensu Jerzego Ignacego Lubomirskiego, a wkrótce po tym, 29 lipca miała miejsce ceremoniał plantatio crucis, czyli oznaczenia miejsca, gdzie z czasem miała powstać świątynia. Biskup przemyski uczestniczył w uroczystościach, gdzie fundator przyjął wszystkich dostojników w swoim domu.

W początkach 1711 roku konwent reformatów wprowadził się do posiadłości, którą ofiarował Passakowicz. Wkrótce rozpoczęto przygotowania do budowy kościoła, jednakże w obliczu częstych wylewów Wisłoka, zakonnicy zdecydowali się przemyśleć lokalizację. W jednym z listów do Lubomirskiego odnaleziono informację o nowej lokalizacji:

(…) Upatrzyliśmy in fundo W. D. za zamkiem powyżej masztarnie w boku Folwarku Zamkowego nad stawem będącej, niwę eminentioris, niżeli Masztarnia i Folwarkpositonis, distantia od Zamku mało co nad 200 łokci. (…) Przypadam do nóg WKM o konses na pomnione proszę.

Na prośbę reformacką Lubomirski przekazał zakonowi nowe włości. Oprócz tego, wspierał ich finansowo przez dziesięć lat, zapewniając dostawy z różnych źródeł, a jego żona Marianna zainwestowała kilka tysięcy złotych na budowę kościoła. Obaj projektanci, Jan Chrzciciel Belotti, a później Karol Henryk Wiedemann, pracowali nad planem budynku.

27 kwietnia 1722 roku miała miejsce konsekracja, dokonywana przez bp de Bokuma lub bp Jana Piechowskiego, a kościół i klasztor zostali zarejestrowani z minimalnym majątkiem. Utrzymanie zakonu opierało się na datkach za msze oraz z drobnych posług kościelnych. W dniach codziennych zakonnicy zajmowali się ogrodnictwem, chociaż w ich przypadku obowiązywał pełny zakaz hodowli zwierząt.

W 1730 roku zmarła Marianna Lubomirska, przyjaciółka kościoła, a jej ciało złożono w tej właśnie świątyni. Z konwentu w 1772 roku charakteryzowało się 11 księżmi 6 kleryków oraz 6 braćmi, w 1784 roku liczba spadła do 9 i 5 kleryków, a zmarłych chowano w katakumbach lub, jak wskazuje brak spisania, na cmentarzu przyklasztornym.

Kasata klasztoru i kościoła (1787–1922)

W 1787 roku, w trakcie rozbiorów, biskup przemyski Józef Sebastian Pelczar wydał dekret o kasacji jednego z zakonów rzeszowskich, co doprowadziło do przekształcenia budynku kościelnego w magazyn dla wojska. Słynna legenda mówi, że wizerunek Matki Boskiej Królowej Polski, który znajdował się w prezbiterium, był usuwany z wielkim trudem. Malarz, który podejmował się tej pracy, wielokrotnie miał problemy z upadkami, co lokalna społeczność interpretowała jako zły omen.

Parafia wojskowa (1922–1968)

W 1922 roku władze polskie podjęły decyzję o osiedleniu polskich sił zbrojnych w Rzeszowie, co wiązało się z powstaniem parafii garnizonowej. Kościół został odnowiony, pierwszym kapelanem został ks. płk Franciszek Kisiel. W listopadzie 1938 roku odsłonięto tablicę upamiętniającą 90 legionistów z Rzeszowa i okolic.

W czasie II wojny światowej kościół znowu służył jako magazyn, natomiast duchowni ukryli wyposażenie, w tym tablicę Nieznanego Żołnierza jako symbol oporu przeciwko reżimowi komunistycznemu. W 1944 roku akty bombardowań doprowadziły do znaczących uszkodzeń budynku, a także do zalania fundamentalnych części budynku.

Po zakończeniu konfliktu, roku 1946, parafia wojskowa została wznowiona, a jej nowym przewodniczącym został ks. kpt. Franciszek Wojtyłko. W latach 1955-1960 kościół przeszedł dalszą odbudowę.

Parafia wojskowa i cywilna (od 1968)

W 1968 roku biskup przemyski Ignacy Tokarczuk zorganizował przy kościele wojskowym parafię cywilną. W 1976 roku parafianie ufundowali nowe dzwony, a rok później dzięki angażowi ks. mjr. Józefa Pałęgi utworzono zakrystię. W latach 80. dokonano budowy dzwonnicy, która łączyła dwa obiekty, a w nadmorskiej części pojawiła się figura Matki Boskiej i mała kaplica. W 2008 roku przeprowadzono całkowitą renowację kościoła, a prace nad rekonstrukcją fresków zakończono, przywracając dawne piękno świątyni.

Architektura

Statutowe zasady narzucone przez zakon reformacki stawiają surowe wymagania dotyczące konstrukcji kościołów. Choć budowla ta jest zbudowana w barokowym stylu, to jednak pozbawiono ją nadmiaru dekoracji i ozdób. Dzisiejsza forma budynku w dużej mierze zachowuje oryginalny zarys budowli z 1722 roku. Wszak wprowadzono zmiany, takie jak usunięcie frontowego przedsionka oraz dobudowanie niewielkiej kapliczki przylegającej do prezbiterium.

Kościół ma charakter jednonawowy i ma kształt prostokąta. W jego wnętrzu znajdują się katakumby, które były miejscem spoczynku księży i głównych fundatorów. Prezbiterium jest zauważalnie mniejsze niż nawa i usytuowane na nieco podwyższonym poziomie. Prawie całkowicie zniknęło pierwotne wyposażenie, aczkolwiek wiadomo, że główny ołtarz poświęcony był św. Antoniemu. Po kasacie klasztoru część jego dóbr została przekazana innym kościołom, między innymi w Trzcianie. W dawnych budynkach zakonnych utworzono szpital wojskowy, a sam kościół przyjęto na magazyn. Klasztor okazał się w tak naprawdę złym stanie, że ostatecznie zdecydowano o jego rozbiórce; pozyskany materiał budowlany wykorzystano do budowy piekarni wojskowej, która funkcjonuje do dziś. W późniejszych latach utworzono także drugi magazyn, który spłonął w latach 90. XX wieku, a jego resztki wciąż znajdują się w pobliżu kościoła. W latach 20. XX wieku kościół dostosowano do funkcji garnizonowej, przywracając sygnaturę, chociaż w bardziej okazałej wersji, gdyż wcześniejsza zniknęła po kasacie kościoła. Wybudowano również prospekt organowy, który zamknął kruchtę, oraz zainstalowano organy z piotrkowskiej fabryki Krukowskich z roku 1934, a także sprowadzono nowe ołtarze.

Prezbiterium

Pierwotne malowidła przedstawiające kult Najświętszej Maryi Panny pokrywały niegdyś wszystkie ściany prezbiterium, łuk tęczowy oraz część nawy, przy czym istnieje możliwość, że freski dotyczyły jedynie łuku tęczowego. Najbardziej prawdopodobne są przedstawienia adoracji Trójcy Świętej przez świętych Dominika i Franciszka Serafickiego. W obecnych czasach zachowały się jedynie fragmenty malowidła ukazujących tych do dwóch świętych na tle pejzażu. W prezbiterium można natomiast podziwiać nowoczesne malowidła, które niegdyś zdobiły cały kościół. Zostały one namalowane przez Irenę Wojnicką-Markielowską w współpracy z Marią Markowską, Andrzejem Kotarbą, Alfredem Kud oraz Bolesławem Duszą. Na sklepieniu widoczne jest przedstawienie Koronacji NMP w otoczeniu aniołów, natomiast na ścianach bocznych mogą Państwo zobaczyć mszę rycerską „Od Piastów do AK” (na ścianie północnej) oraz „Chrzest Polski” (na ścianie południowej).

W roku 1922, za zgodą lwowskiego Urzędu Konserwatorskiego, do kościoła garnizonowego w Rzeszowie trafił główny ołtarz, który został wykonany w latach 1745–1746 przez Sebastiana Festingera, a który wcześniej znajdował się w remontowanej katedrze ormiańskiej. Z kolei ambona pochodzi z kościoła Świętej Trójcy oraz św. Mikołaja. Najciekawszym elementem głównego ołtarza jest złocone retabulum z płaskorzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus na obłoku, która wręcza różaniec św. Dominikowi. Po bokach znajdują się naturalnej wielkości barokowe rzeźby św. Augustyna oraz jego matki – św. Moniki. Ambona z kolei to rokokowa, sześciokątna konstrukcja, zwieńczona baldachimem podtrzymywanym przez dwa serafiny. Wokoło umieszczone są postacie czterech ewangelistów oraz Ojców Kościoła, a baldachim zdobi XVIII-wieczna figura nauczającego Chrystusa.

Nawa

Na filarach przyściennych północnej ściany można dostrzec oryginalne freski z XVIII wieku, które przedstawiają świętych Bernardyna ze Sieny oraz Jana Kapistrana, chociaż zgodnie z interpretacją J. Kawałka mogą to być również Cud św. Jana Kantego i Wizja św. Antoniego Padewskiego. Trzeci fresk został częściowo zasłonięty przez prospekt organowy z okresu międzywojennego, na którym wyobrażono postać św. Piotra.

Są to iluzoryczne pilastry toskańskie en grisaille, z graficznie wyrysowanymi kanelami, zaś na każdym z takich pilastrów jest zawieszony jakby pionowy obraz sztalugowy, w swej istocie będący iluzorycznym freskiem. Obraz taki obramiony jest regencyjną listwą z motywami kraty i postrzępionych grzebieni.

J. Kawałek, Dzieje Rzeszowa (Rzeszów, 1994 rok)

W 2003 roku, podczas renowacji wnętrz kościoła, podjęto decyzję o przywróceniu malowideł na ścianie południowej, które przedstawiają świętych Antoniego Padewskiego oraz Piotra de Alcantara. Na prospekcie organowym z kolei znajduje się przedstawienie świętych Piotra i Pawła na tle panoramy Jerozolimskiej. Lewy ołtarz to oryginalna, późnobarokowa konstrukcja pochodząca z nieczynnej cerkwi z Kańczugi koło Przeworska, prawdopodobnie również z warsztatu S. Festingera. Umieszczono ją na drewnianym podwyższeniu. W retabulum znajduje się wizerunek Chrystusa Miłosiernego, mogącego być dziełem Antoniego Józefa Kamińskiego, stworzonym przed połową 1939 roku, co sugeruje nietypowe tło, które odbiega od standardowego czarnego i przedstawia wiosenny krajobraz. Nad tym wizerunkiem umiejscowiono owalny obraz św. Teresy od Dzieciątka Jezus, również autorstwa tego samego artysty. Prawy ołtarz jest jego kopią, wykonaną w latach 1954–1956, z przedstawieniem Matki Boskiej Królowej Polski, a górna część zawiera XIX-wieczne ujęcie św. Józefa z Dzieciątkiem. Wcześniej znajdowało się tam mniejsze przedstawienie św. Antoniego, które przeniesiono do kruchty.

Podziemia

Katakumby, podzielone na trzy nawy, znajdują się dokładnie pod nawą kościoła, a ich sklepienie podtrzymuje podłogę świątyni. W tym miejscu pochowano Mariannę Lubomirską, Andrzeja Passakowicza – dobroczyńców kościoła oraz sześciu zakonników. O tym świadczą marmurowe epitafium Marianny oraz grobowiec, chociaż główny fundator spoczywa tam tylko symbolicznie. Zgodnie z hipotezą Franciszka Kotuli, szczątki Passakowicza z innymi zostały złożone w jednej zbiorowej trumnie, gdyż stare, drewniane sarkofagi uległy zniszczeniu w czasie złych warunków od 1787 do 1922 roku. Złożono tu również prochy konfederatów barskich oraz obrońców miasta z okresowych walk, jakie miały miejsce na Pobitnym w dniach 11-15 sierpnia 1769 roku.

Ogród klasztorny (obecnie Ogród miejski im. Solidarności)

Poreformacki ogród został wydzierżawiony przez Towarzystwo Strzeleckie oraz rodzinę Kalinowskich. W 1871 roku Rada Miejska postanowiła przekształcić ten teren w park, a plany zakładały budowę sokolni oraz pomnika A. Mickiewicza. Ostatecznie w ogrodzie powstała tylko altana, gdzie grała wojskowa orkiestra oraz odbywały się festyny. W północno-wschodniej części parku mieściły się domek ogrodnika i mała oranżeria. Pomnik Mickiewicza został ostatecznie postawiony przy ulicy jego imienia, a nie w parku, ale w 1927 roku wmurowano kamień węgielny pod pomnik innego wieszcza – J. Słowackiego (pomnik powstał w 70 lat po tym wydarzeniu w miejscu położonym o 10 m od pierwotnego cokołu). W 1944 roku park stał się miejscem powitania polskich żołnierzy przybywających od wschodu, którzy wyzwolili Rzeszów. W 1952 roku park ozdobiono rzeźbami zrabowanymi z pałacu w Siarach, które przedstawiały Apollina, Dianę, Demeter, Atenę oraz Marka Aureliusza. Zamontowano także fontannę Dionizosa, która podobnie jak rzeźby pochodziła z pałacowego parku (wszystkie te elementy oddano w 1972 roku). W latach 1996-2000 został zbudowany Instytut Jana Pawła II, a obok mieści się diecezjalna drukarnia. Obecnie prowadzone są prace mające na celu rewitalizację parku; w 2007 roku ustawiono rzeźby przedstawiające cztery pory roku, a rok później uruchomiona została nowa fontanna.

---

Oceń: Kościół garnizonowy pw. Matki Boskiej Królowej Polski w Rzeszowie

---