Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rzeszowie

---

Historia

Kościół NMP w Woli Starej

W roku 1475 pleban fary rzeszowskiej otrzymał darowiznę od dziedzica miasta z rodu Rzeszowskich, obejmującą dom, ogród i sad znajdujący się w Woli Starej, która w tym czasie była przedmieściem Rzeszowa w kierunku traktu krakowskiego. Ta posiadłość znajdowała się naprzeciwko „błogosławionej Dziewicy Marii” (ex opposito beate Virginis Mariae).

Uważa się, że wspomniana wzmianka odnosi się do drewnianego kościoła pod wezwaniem NMP, który funkcjonował do czasu, gdy Mikołaj Spytek Ligęza zdecydował się na fundację murowanego obiektu w tym miejscu. Kościół został przekazany zakonowi bernardynów po jego ukończeniu. W XV wieku Wola Stara była częścią parafii farnej w Rzeszowie. Według Władysława Henniga, z cmentarza średniowiecznego przy tym kościółku w 2001 roku wydobyto szczątki trzech osób, które znajdowały się w ścianie zewnętrznej kościoła.

Legenda

W kronice klasztornej rzeszowskich bernardynów, która najprawdopodobniej powstała w XVII wieku, wspomniano objawienie prowadzące do fundacji klasztoru. Zapis ten wprowadza pewne nieporozumienie, sugerując, że drewniana kaplica powstała dopiero po 1513 roku:

(…) Roku Pańskiego 1513 dnia 15 sierpnia (…). Na tem miejscu, na którem jest kościół oo. Bernardynów mieszkał nijaki Jakób Ado, z urodzenia ubogi kmiotek, z cnoty znamienity człowiek. Ten, gdy się po sadzie swoim wieczorem przechodzi w dzień Wniebowzięcia Najświętszej Matki Boskiej, z nagła obaczy światłość otaczającą gruszkowe drzewo, i uważa szum z liścia drzewa owego, bojaźnią zdjęty, przystąpi bliżej i głos słyszy: Nie bój się, chcę ja na tym miejscu chwałę Syna mego widzieć i pociechy dodać utrapionym. A że blisko drzewa było jego mieszkanie słyszeli głos ten i inni, lecz gdy Jakób powiedział, co się dzieje, wybiegli wszyscy i obaczyli na gruszce obraz, to jest statuę z drzewa rżniętą Najświętszej Maryi piastującej Syna na lewej ręce a w prawej berło królewskie trzymającej (…)

Jan Pęckowski łączy postać Jakuba Ady z rodziną Dadów, znaną z dokumentów XVII wieku. W wyniku inicjatywy Ady miała powstać kaplica z figurą Madonny, a następnie, w latach 1531–1536, zbudowano niewielki drewniany kościółek pod wezwaniem Zaśnięcia i Wniebowzięcia NMP, który miał charakter obronny. Zgodnie z ustaleniami Władysława Henniga, sama figura Madonny, stylizowana według późnego gotyku, musi pochodzić z XV wieku.

Fundacja

Mikołaj Spytek Ligęza objął władzę w Rzeszowie poprzez małżeństwo z Elżbietą Rzeszowską w 1584 roku. Przed rokiem 1603 przeniósł swoją rezydencję z Staromieścia do dworu obronnego w Staroniwie Dolnej, który później przeistoczył w zamek rzeszowski. W latach 1620 Ligęza przekształcił dwór w założenie w stylu palazzo in fortezza, a w 1624 roku umocnił go wałem ziemnym.

Decyzja o budowie nowego kościoła w Woli Starej była prawdopodobnie związana z fortyfikowaniem miasta. Pierwsze zapisy dotyczące przejęcia gruntów pod budowę pochodzą z 1618 roku. Po objęciu godności kasztelana sandomierskiego przez Ligężę w 1619 roku, w latach 1621–1627 zakupiono działki oraz wysiedlono Wólkę, gdzie znajdował się drewniany kościół. Tereny te zostały wówczas zalane, tworząc jezioro bernardyńskie na przedpolu umocnień.

Choć czasem wskazuje się, że prace budowlane mogły rozpocząć się w 1610 roku, bardziej prawdopodobny jest rok 1624. Architekci z Lipska nadzorowali budowę, zamierzając uczynić z kościoła mauzoleum rodziny Ligęzów. Odgrywał on rolę obronną, flankując bramę Murowaną i zapewniając schronienie dla ludności cywilnej w razie zagrożenia. Kościół był również wyposażony w strzelnice i kontrolował poziom wody w pobliskim jeziorze.

Wiek: XVII i XVIII

Przekazanie klasztoru bernardynom miało miejsce 25 marca 1629 roku, podczas uroczystości, w której wzięli udział M. S. Ligęza oraz jego żona Zofia. Przybył także prowincjał ks. Michał Heller z trzema braćmi, którzy na stałe osiedli w Rzeszowie. Wkrótce po tym klasztor został rozbudowany i przybyło więcej zakonników. Zgodnie z życzeniem Ligęzy, który zmarł w 1637 roku, jego ciało złożono pod progiem kościoła. Przez kolejny czas opiekę nad klasztorem sprawowała jego córka, Konstancja, oraz zięć, Jerzy Sebastian Lubomirski. W miarę upływu lat, ośrodek kultu w Rzeszowie stał się znany z licznych cudów.

W zgodności z archiwalnymi zapiskami, Lubomirscy doświadczyli cudów, które skłoniły przedstawicieli tego rodu do starań o koronację cudownej figury, a zgodę na nią udzielił Benedykt XIV. Koronacja miała miejsce 8 września 1763 roku, a dokonał jej metropolita lwowski, Wacław Hieronim Sierakowski, który otrzymał korony ufundowane przez Jerzego Ignacego Lubomirskiego.

Zabór austriacki

W 1787 roku, w kontekście rozbiorów, władze postanowiły zlikwidować jeden z rzeszowskich zakonów żebraczych. Biskup przemyski, Józef Sebastian Pelczar, podjął decyzję o przekazaniu budynków nach zarządzenie, uzasadniając, że bernardyni są „bardziej przydatni miastu”. Od początku swojej działalności w Rzeszowie, bernardyni oferowali pomoc ubogim, gościli pielgrzymów oraz uprawiali ok. 15 ha ziemi, handlując sadzonkami owoców, warzyw i kwiatów.

W 1863 roku obchodzono stulecie koronacji wizerunku Matki Boskiej, przyciągając 100 tys. wiernych, głównie z Galicji. Niestety, trzy lata później korony zostały skradzione. Rekoronacja miała miejsce w 1896 roku, zbierając 60 tys. wiernych, kiedy to metropolitą wileńskim był Karol Hryniewiecki. W 1913 roku zorganizowano obchody czterech stuleci objawień.

Architektura

Kościół bernardynów w Rzeszowie, zbudowany w latach 1624–1629, jest przykładem niezwykle złożonej architektury, łączącej późnorenesansowe, manierystyczne oraz wczesnobarokowe style. Pomimo trudności w jednoznacznym przyporządkowaniu stylów, budowla, z fundacji Mikołaja Spytka Ligęzy, stanowi interesujący obiekt z historią sięgającą XVII wieku. W dokumencie fundacyjnym z 25 marca 1629 roku, Ligęza określił ją jako „kościół krzyżowy” z „kaplicami baniastymi”, co sugeruje pierwotne istnienie kopuł.

Architektura tego kościoła ujawnia harmonijne połączenie renesansu i wczesnego baroku, co w połączeniu z bogatymi dekoracjami, charakterystycznymi dla rokoka, czyni go unikalnym w skali regionu.

Kaplice

Warto zwrócić uwagę na wystrój kaplicy, która została zaprojektowana z myślą o upamiętnieniu Maryi z Dzieciątkiem. Fundatorem tej pięknej kaplicy był Jerzy Ignacy Lubomirski, a jej wystrój datuje się na I połowę XVIII wieku. Centralnym punktem jest barokowy ołtarz, wykonany z drewna i pokryty złoceniami. Po bokach ołtarza znajdują się obrazy w formie medalionów, które przedstawiają ważne sceny z życia Matki Bożej, takie jak zwiastowanie, nawiedzenie św. Elżbiety, narodzenie Chrystusa, ofiarowanie w świątyni oraz wniebowzięcie Maryi.

Całość kompozycji zakończona jest owalnym obrazem Matki Bożej Niepokalanej, który jest podtrzymywany przez dwa anioły. Nad nimi unosi się Duch Święty oraz Bóg Ojciec. Na ścianach kaplicy umieszczone są także obrazy wotywne, przedstawiające łaski, jakie wierni otrzymali za pośrednictwem Matki Bożej Rzeszowskiej.

Prezbiterium

W prezbiterium kościoła szczególną uwagę przyciągają pomniki grobowe, przypisywane Sebastianowi Sali. Pochodzą z czasów przed 1637 rokiem i stanowią mauzoleum rodu Ligęzów. Figury wykonane z alabastru przedstawiają osiem istotnych postaci tego rodu w postawie modlitewnej. Każda figura zwrócona jest w stronę ołtarza, z których siedem jest odzieżonych w stroje rycerskie, a biskup występuje w stroju pontyfikalnym. Co interesujące, jest to najliczniejszy zbiór alabastrowych orantów w Europie.

Pod pomnikami znajdują się marmurowe tablice z nekrologami, które przybliżają postaci z rodu Ligęzów. Na północnej ścianie upamiętniono Mikołaja Ligęzę, kasztelana wiślickiego, Zygmunta Ligęzę, cześnika wielkiego koronnego, Stanisława Ligęzę, kasztelana żarnowieckiego oraz fundatora kościoła, Mikołaja Ligęzę z Bobrku. Natomiast na południowej ścianie możemy znaleźć portrety Hermolausa Ligęzy, Jana Ligęzy oraz pozostałych członków rodu.

W prezbiterium umieszczono również zakonne stalle, które zostały wykonane z drewna dębowego wg projektu Zygmunta Hendla z Krakowa. Te stalle, składające się z siedmiu siedzisk z wysokimi zapleckami, są bogato rzeźbione i nawiązują do stylu barokowego oraz regencyjnego. W ich sąsiedztwie stoi drewniana chrzcielnica, która także nosi barokowe cechy, mająca formę kielicha zakończonego ornamentem z liści akantu oraz odwróconą szyszką, co podkreśla jej unikalny charakter.

---

Oceń: Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rzeszowie

---