Staromieście (Rzeszów)

---

Układ przestrzenny

Staromieście, jako dzielnica, zostało włączone w granice Rzeszowa w dwóch głównych etapach, co znacząco wpłynęło na jego układ przestrzenny. W pierwszej kolejności, w roku 1902, przyłączono niewielką, historyczną południową część tej dzielnicy, obejmując rejon ronda Jana Pawła II oraz pobliską gminę Ruska Wieś, która łączyła obie miejscowości.

Kolejnym kluczowym wydarzeniem miało miejsce w 1951 roku, kiedy to Rzeszów zyskał resztę sołectwa, sięgając aż po Miłocin. Te zmiany są widoczne w zróżnicowanym układzie urbanistycznym, ponieważ Staromieście jest jedną z nielicznych dzielnic miasta, która zachowała w dużym stopniu swoją wiejską, postruralistyczną zabudowę i tradycyjny układ przestrzenny pomimo licznych planów urbanistycznych.

Warto zauważyć, że Staromieście to przykład tzw. „wsi placowej” (okolnicy), typowej dla regionu Nadłabia i Czech, co może sugerować osadnictwo Głuchoniemców. Taki układ przestrzenny jest widoczny zwłaszcza wzdłuż ulic Staromiejskiej i Prusa, które tworzą charakterystyczną okolnicę.

Na południe od Staromieścia, w obrębie historycznej gminy Ruska Wieś, powszechnie, ale błędnie nazywanej „Staromieściem”, dominuje natomiast zabudowa blokowa z lat 70. XX wieku. Bloki te z reguły mają do czterech pięter, z wyjątkiem tak zwanej „szafy” przy ulicy Warszawskiej oraz kompleksu czterech dziesięciopiętrowych budynków przy ulicy Sienkiewicza.

W samej dzielnicy Staromieście można zaobserwować dominację zabudowy jednorodzinnej. Mimo to, niewielkie osiedle bloków znajduje się przy ulicy Kolorowej. W niedalekiej przyszłości planowana jest budowa dużego osiedla mieszkaniowego pod nazwą Staromieście-Ogrody oraz centrum handlowo-mieszkaniowego Bella Dolina, co z pewnością wpłynie na dalszy rozwój tej okolicy.

Historia

„Na obszarze Staromieścia istniało przedlokacyjne miasto Rzeszów, dlatego to miejsce w niektórych publikacjach określane jest jako Stary Rzeszów, Antiqua Reschow, a aż do końca XVIII wieku funkcjonowało również jako Stare Miasto. Odkrycia archeologiczne wskazują na wcześniejsze osadnictwo datowane na okres wpływów rzymskich. W 1354 roku, Kazimierz Wielki nadając prawa miejskie, przekazał Rzeszów Janowi Pakosławicowi, który z kolei przeniósł miasto na obszar dzisiejszego Rynku. Z biegiem lat, osada zaczęła przypominać wieś podmiejską.

Staromieście charakteryzowało się głównie rolniczym profilem. Do początku XVIII wieku miejscowość pozostawała częścią dóbr rzeszowskich, które należały do rodziny Lubomirskich. W 1726 roku, po śmierci H. A. Lubomirskiego, jego majątek został podzielony pomiędzy trzech synów, a na mocy tego podziału Staromieście przypadło Jerzemu Ignacemu. Po jego śmierci, majątek odziedziczył syn Teodor, w czasie gdy nad Rzeszowem pieczę sprawowała jego macocha, Joanna de domo Stein. Teodor Lubomirski oraz jego żona Eleonora Małachowska umarli bezdzietnie.

Powikłania związane z sukcesją majątkową zmusiły Joannę oraz jej syna Franciszka Grzegorza do przejęcia zarządzania majątkiem. Ich nieudolne zarządzanie skutkowało koniecznością sprzedaży znacznej części posiadłości. W wyniku licytacji w 1791 roku Rzeszów przestał być miastem prywatnym, a Staromieście stało się własnością Ignacego Skrzyńskiego. Przez małżeństwo Marii Skrzyńskiej (zm. 1828) z Kajetanem Bobrownickim, Staromieście znów zmieniło właściciela. W rodzinę Bobrownickich wżenił się znany architekt Tadeusz Stryjeński, któremu przypisuje się nakłonienie rodziny Jędrzejowiczów do zakupu nowych dóbr i budowy pałacu według jego projektu.

Jędrzejowiczowie dysponowali wcześniej znacznym majątkiem w okolicach Rzeszowa, obejmującym 28 wsi, mimo iż na stałe zamieszkiwali we Lwowie. Ostatecznie Adam Jędrzejowicz nabył majątek na Staromieściu w połowie XIX wieku. W dużej mierze podzielił i sprzedał tę posiadłość, pozostawiając jednak znaczny teren na nowy park i pałac, który ostatecznie ukończono w 1883 roku. Majątek został utracony w 1944 roku.

Przed XX wiekiem w okolicy, na północnym skraju Rzeszowa, znajdował się duży folwark należący do rodziny Jędrzejowiczów. Na terenie Staromieścia można odnaleźć zabytkowy kościół parafialny pw. św. Józefa, wzniesiony na początku XX wieku w miejsce co najmniej dwóch wcześniejszych (ostatni z nich był barokowy, murowany?). Historia samej parafii sięga wieku XV, kiedy to w Staromieściu funkcjonował także prawosławny monaster św. Jana Chrzciciela oraz prawdopodobnie jedna z trzech ówczesnych rzeszowskich cerkwi.”

Zwyczaje ludowe

W Staromiejskim regionie występowały unikalne tradycje oraz odzież ludowa, które różniły się znacznie od tych znanych w Rzeszowie. Można było tam zaobserwować specjalne formuły, które odgrywały istotną rolę podczas różnorodnych ludowych obrzędów i ceremonii, zwłaszcza w trakcie zalotów, czyli osłębów.

W takich momentach ojciec przyszłego pana młodego, lub jego młodszy brat, udawał się do domu panny młodej z określoną misją. Podczas spotkania urządzał on swoistą grę słowną, w ramach której miał przedstawiać swoje intencje. Przykładem takiej formuły jest tekst, który można przytoczyć:

Psysłali mnie tu nasi do wasych.
Cy docie wase wyscyzyche za nasego dyrdunia?
Docie, cy nie docie?
Jak nom docie, odkreńciwa, jak nom nie docie, to nie odkreńciwa;
a jak nie docie, to nom prendko odpowidzcie, a dali pojedziewa, a potem pewnikiem dostaniewa.

Sukces zalotów oraz dalszego procesu swatania opierał się na subtelnym dialogu pomiędzy swatem a swatową, który wykorzystywał ludowe formuły. To właśnie w tym momencie wyłaniały się pierwsze ustalenia dotyczące przyszłego ślubu. Całość tej ceremonii często kończył toast, wznoszony wódką, określaną lokalnie jako wyscyzychna, która była dostarczana przez wysłannika pana młodego.

Warto również rzucić okiem na różnorodność strojów ludowych, które nie są jednolite na całym obszarze Rzeszowa, ale dzielą się na trzy główne regiony kostiumologiczne: rzeszowski, łańcucki oraz przeworski. Chociaż nie można ich uznać za jednolitą grupę, to różnią się one w istotny sposób detalami, a każdy z tych strojów posiada swoją lokalną specyfikę, analogicznie do góralskich parzenic, które także różnią się w zależności od wsi, stanu cywilnego czy wieku noszących je osób.

Edukacja

W Rzeszowie, w obszarze Staromieścia, funkcjonuje wiele placówek edukacyjnych, które stanowią podstawę dla lokalnej społeczności. Poniżej przedstawiamy ich szczegółową listę:

• Przedszkole Publiczne nr 6, zlokalizowane przy ulicy Skrajnej,
• Przedszkole Publiczne nr 15, mieszczące się przy ulicy Kochanowskiego,
• Przedszkole Publiczne nr 16, również usytuowane przy ulicy Kochanowskiego,
• Szkoła Podstawowa nr 13 im. św. Jana Kantego, z siedzibą przy ulicy Skrajnej,
• Szkoła Podstawowa nr 19 im. Piotra Skargi, która znajduje się przy ulicy Piotra Skargi,
• Gimnazjum nr 10 im. Tadeusza Kościuszki, ulokowane przy ulicy Partyzantów,
• Zespół Szkół Spożywczych im. Tadeusza Rylskiego, zlokalizowany przy ulicy Warszawskiej,
• Zespół Szkół Samochodowych im. Obrońców Westerplatte, który również usytuowany jest przy ulicy Warszawskiej,
• Instytut Fizjoterapii UR, mieszczący się przy ulicy Warszawskiej.

Każda z wymienionych instytucji odgrywa istotną rolę w kształceniu młodzieży oraz wsparciu rozwoju dzieci w regionie. Placówki te są źródłem wiedzy oraz umiejętności, które są niezbędne w dalszej edukacji i życiu codziennym mieszkańców Rzeszowa.

Instytucje

W obszarze staromiejskim Rzeszowa można napotkać różnorodne instytucje, które pełnią istotne funkcje w życiu społeczności lokalnej.

• Zarząd MPK Rzeszów,
• Państwowa Inspekcja Pracy,
• II Urząd Skarbowy,
• Krajowy Rejestr Sądowy.

Przemysł i handel

Na początku wieś odgrywała kluczową rolę na rolniczej mapie regionu, z uwagi na funkcjonujący tam folwark. Dogodne położenie w rozwidleniu rzek Przyrwy i Wisłoka sprzyjało transportowi różnorodnych towarów, zarówno do pobliskiego miasta, jak i w kierunku północnym. W pierwszych dekadach XX wieku w Staromieściu znajdowały się dwa młyny, które przetwarzały pszenicę oraz mączkę kostną — Młyn Kleina i Młyn Reicha.

W latach 30. XX wieku Rzeszów doczekał się powstania fabryki cukierków „Alima”, która po zakończeniu II wojny światowej zmieniła profil produkcji, rezygnując ze słodyczy na rzecz soków oraz przecierów owocowo-warzywnych. Nowa siedziba zakładu, usytuowana przy ulicy Maczka, funkcjonuje do dziś jako Alima-Gerber Nestle.

Dodatkowo, na ulicy Trembeckiego zlokalizowana jest jedna z trzech fabryk lodów marki Koral, podczas gdy pozostałe znajdują się w Nowym Sączu i Limanowej. W przeszłości, przy tej samej ulicy swoją działalność prowadziły zakłady mięsne Res-Mięs. Obecnie miejsce to, po przekształceniu budynków dawnej przetwórni, służy jako siedziba II Urzędu Skarbowego w Rzeszowie.

Od 2008 roku, po wyburzeniu pozostałości po zakładach, planowana jest budowa Osiedla „Wisłok”, co wskazuje na dalszy rozwój tego obszaru.

Zabytki

Staromieście w Rzeszowie to miejsce, w którym historia i kultura splatają się w piękny sposób. Znajdziesz tutaj wiele ważnych zabytków, które warto zobaczyć. Oto niektóre z nich:

• Kościół św. Józefa,
• Pałac Jędrzejowiczów,
• Kapliczka cmentarna z XVII wieku,
• „Czarny Krzyż” z 1888 roku,
• Kapliczka przy ul. Staromiejskiej z 1898 roku,
• Kaplica Matki Bożej Różańcowej z 1907 roku,
• Pomnik Grunwaldu / Kapliczka Matki Boskiej Królowej Polski z 1910 roku.

Te obiekty nie tylko wzbogacają krajobraz Staromieścia, ale również świadczą o bogatej historii tego miejsca. Każdy z nich ma swoją unikalną opowieść, która zasługuje na odkrycie.

---

Oceń: Staromieście (Rzeszów)

---