Kościół Świętego Krzyża w Rzeszowie

---

Historia

Fundacje klasztoru i kościoła

Pierwszym fundatorem kościoła była Prudencja de domo Ligęza Ostrogska-Zasławska. Jej plany zakładały, że nowo wzniesiona świątynia będzie pod opieką zakonów franciszkańskich. Kościół zbudowany przez muratora Jana Cangera z Tyrolu oraz dekoratora Jana Falconiego, reprezentował styl późnego renesansu i został wzniesiony w latach 1644–1649. W projektowaniu kościoła można dostrzec wpływy tzw. renesansu lubelskiego, ten sam duet architektów pracował wówczas przy budowie kaplicy Tyszkiewiczów w Lublinie.

Na początku kościół miał wezwanie św. Michała Archanioła, św. Jana Chrzciciela oraz św. Barbary. Ostateczne finansowanie budowy zostało jednak przejęte przez Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, szwagra Prudencji, który wskutek wygranego sporu objął w posiadanie rzeszowskie dominium. Przemiany te zaowocowały budową późnobarokowej fasady, która powstała w latach 1705–1707 według projektu architekta Tylmana z Gameren. Klasztor, przeznaczony dla pijarów, powstał w dużej mierze dzięki koneksjom i wpływom rodziny Lubomirskich.

W trakcie najazdu szwedzkiego w łańcuckiej rezydencji rodziny przebywali królowa Ludwika Maria Gonzaga oraz nuncjusz apostolski – Antonio Pignatelli del Rastrello, który później został papieżem Innocentym XII. Ostatecznie papież Klemens IX erygował kolegium wraz z klasztorem oraz szkołą 20 marca 1668 roku, będąc wcześniej trzecim w Polsce, po Warszawie oraz Podolińcu.

Działalność zakonu i czasy Collegium Ressoviense (1668–1786)

Klasztor łączył w swoich murach kilkudziesięciu ojców, braci, nowicjuszy oraz osoby świeckie. Prowadzona przez pijarów szkoła szybko zdobyła renomę wśród miejscowej szlachty. Rzeszowskie kolegium oferowało wykształcenie wyższego typu, zawierające szkołę elementarną, średnią oraz seminarium duchowne dla zakonnic. Kształcono tam również nauczycieli do średnich szkół oraz profesjonalnych muzyków, a podręczniki wydawane przez nauczycieli zyskiwały uznanie nawet w odległym Kijowie. Choć szkoła początkowo była otwarta dla wszystkich, na skutek uniwersału Jerzy Ignacy Lubomirski zaczęła przyjmować jedynie dzieci szlacheckie.

Do grona najznamienitszych pedagogów szkoły należeli ojciec Jakub Wezyrka, bohater walki o Warszawę (1656), Stanisław Papczyński, spowiednik Jana III, a także ksiądz Stanisław Konarski, który uczył tutaj w latach 1737-1738. Luźno związany z placówką był także kompozytor Damian Stachowicz, współautor podręczników stworzonych dla Komisji Edukacji Narodowej. Oprócz edukacji, zakonnicy prowadzili aptekę, którą później nabył mieszkaniec Rzeszowa – Antoni Cenarski. Wychowankowie oraz nauczyciele brali aktywny udział w różnorodnych wydarzeniach politycznych, w tym w walkach ze Szwedami oraz w odsieczy wiedeńskiej. W 1735 roku rzeszowscy pijarzy przyczynili się do podpisania pokoju po konfederacji dzikowskiej, który miał miejsce w miejscowym kościele.

W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku, Rzeszów znalazł się pod okupacją Habsburgów, co wiązało się z wprowadzeniem nowych norm prawnych i administracji, spowodowało to wiele reform w Galicji. W 1786 roku wszelkie klasztory w zaborze austriackim zostały skasowane.

Czasy zaboru (1786–1918) i dwudziestolecia międzywojennego (1918–1939)

Reformy austriackie dotknęły także edukację prowadzoną w instytucji. Zmieniono jej statut na świeckie Cesarsko-Książęce Wyższe Gimnazjum, które miało charakter szkoły publicznej. Językiem wykładowym stał się niemiecki, ale mimo tychże wysiłków, placówka ciągle funkcjonowała w skrzydle północnym. W latach 1834-1835 budynek szkolny przeszedł przebudowę oraz rozbudowę przez Eliasza Rejcha, zaś w 1872 roku dodano dwa nowe skrzydła (północne i wschodnie), tworząc częściowo otwarty dziedziniec, który sąsiadował z murami miejskimi oraz kościołem.

Skrzydło południowe stało się siedzibą nowych urzędów austriackich. W wyniku kasacji klasztoru, kościół został pozbawiony cennych elementów liturgicznych, takich jak srebrne monstrancje czy złote lampki wieczne. W praktyce obiekt pozostawał zamknięty, mylnie będąc zapisanym jako własność państwa. Sam kościół był wówczas nadzorowany przez księży diecezjalnych, a klucze do niego trzymali tercjarze. Z tego okresu pochodzi określenie kościoła jako studenckiego, co oznacza, że uczestnicy rzadko odprawianych mszy byli głównie „studentami” z pobliskiego Wyższego Gimnazjum. Obecnie duszpasterstwo studenckie przeniosło się głównie do kościołów św. Jacka i św. Jadwigi. Do 1970 roku kościół pełnił funkcję wyłącznie rektoralną. W końcu XIX wieku, dzięki staraniom księdza Stanisława Grynickiego, w kościele przeprowadzono drobny remont.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, status kościoła nie uległ zmianie. Jednak jako ważny zabytek, obiekt zyskał szczególną opiekę. W latach 1920-1922 budynek przeszedł restaurację, której zwieńczeniem było nabycie nowych organów w 1930 roku od wiedeńskiej firmy Rieger, dokonane przez ks. Maurycego Turkowskiego z pieniędzy uczniów. W znacznie większej północnej części konwentu kontynuowane były działania edukacyjne, jako I Gimnazjum i Liceum, a nowo wprowadzane instytucje głównie zależały od polskich organów miejskich.

II wojna światowa i lata powojenne

Po wkroczeniu okupanta do miasta, budynki konwentu, gdzie mieściły się polskie urzędy, zostały szybko przystosowane na siedzibę biurokracji okupacyjnej. Kościół uzyskał miano Wehrmachtskirche, pełniąc rolę kościoła wojskowego. W trakcie działań wojennych obiekt ucierpiał w wyniku bombardowań, co doprowadziło do zniszczenia wieży południowej oraz dachu. Naprawy wstępne przeprowadzono natychmiastowo, natomiast pełna odbudowa miała miejsce w latach pięćdziesiątych. Kluczowym momentem było objęcie rektoratu przez Walentego Bala, który w 1970 roku został proboszczem parafii, początkowo w randze prałata, a później infułata (1951–1998). Pod jego przewodnictwem przeprowadzono gruntowną restaurację i zabezpieczenie kościoła. Po wojnie liceum wznowiło działalność jako I Liceum Ogólnokształcące, a w południowej części siedzibę znalazło Muzeum Okręgowe. W latach 2004-2008 przeprowadzono ponowną restaurację fasady.

Architektura

Kościół Świętego Krzyża w Rzeszowie, dzieło austriackiego architekta Jana Cangera, został wzniesiony w stylu późnego renesansu. Jego prostą, acz elegancką formę odznaczały niskie proporcje oraz smukło odstające prezbiterium. Początkowo budowla była skromna, bez wież, co można zauważyć na nieautoryzowanym rysunku autorstwa Tylmana z Gameren. W miarę upływu czasu, przebudowa przeprowadzona przez Lubomirskich przyniosła nowe elementy barokowe, wzbogacając fasadę o dwie wieże, co nadało świątyni harmonijny wygląd. Z zewnątrz kościół może wydawać się trzynawowy, jednak faktycznie naszej architektonicznej struktury opiera się na jednej nawie z kaplicami, co stwarza złudzenie większej przestronności.

Przebudowa ta wpłynęła także na wystrój i rozplanowanie przyległych budynków, w tym kolegium oraz klasztoru, tworząc zwartą kompozycję, której długość wynosiła 180 metrów. Taki rozmach sprawił, że stała się to jedna z największych jednolitych kompozycji architektonicznych w ówczesnej Polsce. Funkcjonalnie kościół otoczony był kaplicami, co nadawało mu centralne znaczenie w tym zespole zabudowań.

Przykład rzeszowskiej architektury zainspirował również inne fundacje klasztorne w Polsce oraz przyczynił się do rozwoju stylu znanego jako elewacja ondulowana. Karol Majewski zauważa, że przykłady pirytazmiczne można znaleźć w klasztorze w Szczuczynie, a także w kościele Przemienienia Pańskiego w Warszawie oraz łowickim klasztorze.

Część północna (szkoła)

W architekturze I Liceum Ogólnokształcącego im. ks. Stanisława Konarskiego w Rzeszowie dostrzegalne są elementy stylowe przypominające zabudowę kościelną, nawiązając jednocześnie do pierwotnego projektu Tylmana. Od zewnątrz, budynek podąża w kierunku muzeum, mimo że jego wnętrze odbiega od pierwotnych założeń. Tylman przewidział formę jednoskrzydłową, jednak z czasem, z racji potrzeb, przeszedł liczne przebudowy.

Zewnątrz

W 1834 roku Eliasz Rejch przeprowadził pierwszą modernizację budynku, powiększając go o dwa skrzydła w celu zbliżenia do układu klasztornego. Takie zmiany zaowocowały powstaniem kwadratowego dziedzińca, otoczonego elegancką architekturą, a w 1960 roku dobudowano salę gimnastyczną, co wpłynęło na funkcjonalność całej konstrukcji.

Wnętrze

Wnętrze wciąż zachowało wiele pierwotnych detali architektonicznych, w tym sklepienia kolebkowe. Na uwagę zasługuje okazała klatka schodowa, która przyciąga wzrok swoimi dekoracjami rzeźbiarskimi autorstwa Krzysztofa Bukały i Mariana Konopackiego. Rzeźby te stanowią odzwierciedlenie intelektualnego i artystycznego poziomu fundacji klasztoru.

Część centralna (kościół)

Zewnątrz

Odtworzenie pierwotnego wyglądu kościoła jest złożonym zadaniem, ponieważ zmiany zachodziły w czasie różnych przebudów. Niezygnowany rysunek Delineatio Domus Ressoviensis ukazuje jedynie fragmenty tej architektonicznej opowieści, dając zarys koncepcji wcześniejszych projektów. Główne modyfikacje dotyczyły fasady, a także detali takich jak kształt prezbiterium, które pozostały niezmienione w czasie. Za projektami wzniesienia kościoła podążał innych architekt, Piotr Martyre Belotti.

Dekoracja rzeźbiarska fasady

W najnowszych modyfikacjach dodano dwa stylowe wieżyczki, przydające budowli wysokiego charakteru. W fasadzie można dostrzec rzeźby Salomona oraz aniołów, które symbolizują bliskie relacje fundatorów z duchowością i historią Rzeszowa.

Wnętrze

Nawa kościoła jest podzielona na trzy przęsła, a między nimi znajdują się majestatyczne kolumny. Stworzona przez Tylmana architektura wzbogacona jest o ornamenty, które tworzą eleganckie wystrojenie wnętrza, diamentowe gzymsy i sztukaterie wzbogacające wizualny odbiór świątyni. Polichromie z XVII wieku, wyobrażające różnorodne elementy przyrody i religijne, z pewnością przyciągają uwagę odwiedzających.

Część południowa (muzeum)

Muzeum Okręgowe w Rzeszowie pełni obecnie funkcję kulturalną, gdzie można podziwiać bogate zbiory oraz wystawy. Jest to kontynuacja edukacyjnych tradycji zakonu, które pamiętają czasy działalności pijarskiej. Dzięki modernizacji muzeum, możliwe jest nawiązanie do historii miasta i regionu.

Zewnątrz

Południowa fasada została przekształcona w latach 1695–1708 przez holenderskiego architekta, co dodało jej monumentalnego charakteru. Budowa była konstruowana z myślą o harmonijnym podziale i alternatywnych proporcjach. Ryzalit na szczycie dodaje klasyczne akcenty do całości bryły budynku, co czyni ją wyjątkowym obiektem w mieście.

Wnętrza

Historię klasztoru ilustrują bogate freski w pomieszczeniach, które zachowały swoje pierwotne formy. Malarstwo związane z działalnością pijarów staje się częścią kulturowego dziedzictwa. Wystawa malarstwa europejskiego, archeologiczne zbiory, czy też antykwariat przyciągają entuzjastów sztuki i historii.

Pudentiama ducissa in Ostrog et Zasław fundavit, Sacri Romani Imperii Principes Lubomirskij: Georgius supremus marchalcus regni, Hieronimus Castellanus Cracoviensis dux exercitum Georgius generalis exercitussacsonici Capitaneus Boguslaviensis auxerunt, dotaverunt, exornaverunt

Obecny kształt zespołu klasztornego i ogólny styl architektoniczny uzmysławiają istotną rolę, jaką odegrał on w dziejach Rzeszowa oraz wpływ, jaki wywarł na lokalną architekturę. Wartość historyczna i artystyczna kościoła oraz klasztoru czynią go ważnym punktem na mapie kulturalnej regionu.

---

Oceń: Kościół Świętego Krzyża w Rzeszowie

---