Letni Pałac Lubomirskich w Rzeszowie

---

Historia

W sercu Rzeszowa znajduje się pałac, którego historia sięga czasów, gdy w pobliżu fortecy wznoszono alternatywną rezydencję, przeznaczoną dla arystokratów. Projekt jego budowy zainicjowano w okresie intensywnego rozwoju miasta, co przyczyniło się do realizacji wielu inwestycji. Z archiwalnych dokumentów Lubomirskich z pierwszej połowy XVIII wieku wynika, że budowla była znana jako pałac w Wielkim Ogrodzie Pańskim, pałac Ogrodowy i pałac Na Winnicy.

Pomysłodawcą pierwotnego projektu był Tylman z Gameren, który między 1682 a 1706 rokiem zaprojektował obiekt z trójkątnymi frontonami, a także ozdobnymi płycinami, w których umieszczano herby. Plan budynku przypominał literę H, co jest charakterystyczne dla projektów Tylmana, którego dziełem był również dwór w Czerniakowie z 1683 roku. Wznoszące się po bokach skrzydeł budowli popiersia właścicieli, umieszczone w owalnych niszach, były typowe dla stylu architektonicznego Tylmana, widocznego również w pałacu Gnińskich w Warszawie.

Niestety, projekt pałacu, stworzony przez Tylmana, uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Ogólny nadzór nad pracami budowlanymi sprawował Piotr Belotti, architekt nadworny Lubomirskich. Wówczas centralna część budynku, usytuowana na suterenach sięgających 1,67 m nad poziom gruntu, miała jedynie jedno piętro, a w niej znajdowała się reprezentacyjna sala oraz taras belwederowy, doskonały do organizacji koncertów oraz przedstawień teatralnych. Dwa piętrowe skrzydła, w których urządzone były pokoje dla gości, uzupełniały kompozycję.

W latach 1738–1746 pałac przeszedł znaczącą rozbudowę z inicjatywy Jerzego Ignacego Lubomirskiego, który zlecił prace prawdopodobnie dla swojej młodej żony Joanny ze Steinów, z którą wziął ślub w 1737 roku. Tym razem kierownikiem projektu został Karol Henryk Wiedemann, co przyczyniło się do nadania budowli nowoczesnego jak na tamte czasy stylu maison de plaisance. Ogród otaczający pałac był obszernej wielkości, wyposażony w oranżerię, zwierzyńca oraz altanę w stylu chińskim. Centralny taras został przekształcony w piętro mieszkalne dla Teodora Hieronima Lubomirskiego oraz jego żony Eleonory z Małachowskich, którzy odziedziczyli pałac po śmierci Jerzego Ignacego w 1753 roku. Okna nowo powstałej części budynku kontrastowały z drobnymi otworami w dachu mansardowym skrzydeł.

Renowacje trwały do lat 1764–1767, kiedy to Joanna Lubomirska sprawowała pieczę nad pałacem. Po jej śmierci w 1783 roku oraz spłaceniu długów związanych z majątkiem, rezydencja przeszła w ręce Franciszka Grzegorza Lubomirskiego, syna Jerzego Ignacego i Joanny. Wkrótce po tym wybrał on Charzewice jako nową siedzibę linii rzeszowskiej rodu, co miało miejsce w 1791 roku, kiedy wartość pałacu oszacowano na 2892 zł reńskich. Dnia 14 lutego 1798 roku Franciszek sprzedał pałac pani Mouzon za 500 czerwonych złotych, co odpowiadało około 900 zł polskich.

Wszakże w niejasnych okolicznościach, być może w wyniku wojen napoleońskich, pałac powrócił do rąk Lubomirskich i w 1819 roku, kiedy zmarła Anna z Dobrzańskich, został sprzedany austriackim władzom. Na sporządzonej wówczas mapie figurował jako spuścizna. W roku 1829 pałac był w posiadaniu Seidlingerowej, w 1849 roku przeszedł w ręce Amalii Łozińskiej, a po jej śmierci trafił do Edwarda Suchardy. W 1871 roku został nabyty przez prawnika Klemensa Kostheima, który posiadał majątek w Zarzeczu koło Niska.

Na początku XX wieku Kostheim, będący właścicielem pałacu, stał się obiektem zainteresowania Emanuela Świeykowskiego. W sprawozdaniu z 1902 roku zalecał on odkupienie budynku przez miasto w celu przekształcenia go w bibliotekę lub muzeum, jako że pałac „bezustannie” był zagrożony modernizacją w stylu typowym dla wiedeńsko-galicyjskiego gustu. W lipcu 1906 roku pałac stał w płomieniach, co spaliło dach oraz wnętrza. Mimo to, w obliczu sytuacji, rada miejska, wspierana przez prasę, wnioskowała o jego odbudowę w historycznym kształcie. Zachowano dach mansardowy. Prace te został zaprojektowane przez Feliksa Koperę, a wykonawcą był Kazimierz Hołubowicz.

Po zakończeniu prac remontowych, Kostheim sprzedał obiekt lekarzowi Teofilowi Nieciowi, związanym z Narodową Demokracją, który z kolei wydzierżawił część pomieszczeń instytucjom publicznym. W 1936 roku w pałacu mieściła się komenda garnizonu rzeszowskiego, a na przełomie 1936/1937 zorganizowano w nim dowództwo 10. Brygady Kawalerii, z pułkownikiem Stanisławem Maczkiem na czele. Z kolei w bunt przeciwko Niemcom w 1939 roku Nieć uruchomił w pałacu szpital polowy.

Po II wojnie światowej pałac był siedzibą rodziny Mieczysława Niecia oraz jednostki Polskiego Czerwonego Krzyża. Później do 1977 roku pełnił rolę Wojewódzkiego Ośrodka Doskonalenia Kadr Medycznych. W 1977 roku przeszedł w ręce Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, które zamieniło go na Muzeum Walk Rewolucyjnych. W tym czasie rozpoczęto prace restauracyjne nad kamiennymi wazonami z ogrodzenia. Na prośbę wojewódzkiego konserwatora zabytków, Ingi Sapetowej, pałac został przekazany Państwowej Szkole Muzycznej. Od 1981 roku do 1985 roku przy wsparciu Zbigniewa Juchy oraz Jerzego Tura przeprowadzono wszelkie możliwe remonty.

W 1985 roku pałac stał się siedzibą Katedry Wychowania Muzycznego nawiązującej do Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, we współpracy z Akademią Muzyczną w Krakowie. Instytut Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego powstał tam w kwietniu 2000 roku. W 2008 roku pałac został przekazany Katedrze Informatyki Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Uniwersyteckiemu Centrum Nauki Języków Obcych. Wartość pałacu szacowana w 2012 roku wyniosła 5–6 milionów złotych, a w ramach reprywatyzacji powrócił do rodziny Nieciów, która również go wystawiła na sprzedaż. W lipcu 2013 roku nowym właścicielem została Okręgowa Izba Lekarska w Rzeszowie, na czele z prezesem Krzysztofem Szuberem. W styczniu 2014 roku, dzięki dofinansowaniu ze strony Prezydenta Miasta, wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz marszałka Sejmiku Województwa Podkarpackiego, rozpoczęto prace remontowe.

Remont wprowadził nowe sztukaterie oraz boazerię, a posadzki wymieniono, zachowując tylko jedną w narożniku południowo-zachodniej części ryzalitu. Zabytek utrzymał polichromie wschodniego wejścia oraz kaflowy piec, a także przeszedł reorganizację piwnic, które przystosowano na zaplecze gastronomiczne. Nowe otwory drzwiowe powstały w częściach nadziemnych, natomiast drugie piętro zostało przeznaczone na wynajem. W 2015 roku, pod presją opinii publicznej, wojewódzki konserwator zabytków zarekomendował odtworzenie wszystkich ozdobnych wazonów na słupach ogrodzenia, które zostały zrekonstruowane na przełomie lat 70. i 80.

Architektura

Letni Pałac Lubomirskich wyróżnia się oryginalną architekturą, odzwierciedlającą historyczne też rozumienie stylu budownictwa w regionie. Jest to niewielki, trzykondygnacyjny obiekt posiadający piwnicę, zarysowany na planie litery H. W pierwotnej wersji budynek był jedynie jednopiętrowy, a drugie piętro dobudowano w połowie XVIII wieku. Główne wejście znajdowało się od strony zachodniej, podczas gdy fasada, zwrócona ku wschodowi, ma długość około 26,5 metra. Część centralna z wejściem osiąga 12,7 metra, a każde z bocznych skrzydeł mierzy 6,8 na 16,8 metra.

Fasada pałacu o wysokości około 6 metrów jest ozdobiona ryzalitami, które umieszczono centralnie na wszystkich ścianach bocznych oraz przedniej i tylnej. Trzy kolumny okienne w centralnej części fasady przyciągają wzrok. Na najniższym piętrze znajdują się prostokątne okna, podczas gdy w środkowej części wkomponowano okrągłe drzwi. Pierwsze piętro posiada okna o tej samej szerokości, co na parterze, lecz o połowę mniejszej wysokości, co nadaje im bliski kwadratowy kształt. Dodatkowo, nad drzwiami umiejscowiono owalne okno, a w skrzydłach fasady znajdują się dwie pary okien, które kontynuują ten sam styl.

Na piętrze brak jest okien, a ich miejsce zajmują jedynie nisze z popiersiami przedstawicieli rodziny Lubomirskich. Drugie piętro nad środkową częścią pozbawione jest dekoracji, zachowując jedynie rozmieszczenie trzech okien w linii z niższymi. Specjalnie zaprojektowany mansardowy dach z okienkami lucarnes (widocznych w planie Wiedemanna) nadaje budynkowi elegancji. Całość opiera się na cokole o wysokości 1,6 metra, w którym umieszczono okna piwnic. Pilastry zdobią wszystkie narożniki ścian, a prostokątne ramy wykonane są z solidnego drewna dębowego. Pałac wieńczy gzyms biegający równolegle do wszystkich ścian na wysokości oryginalnego dachu.

Archiwolta portalu, skierowana ku wschodowi, zdobiona jest potrójnymi pilastrami z kapitelami zawierającymi niestarannie wykonane woluty opatrzone głową cheruba, jednak te detale w dzisiejszych czasach nie są już widoczne. Nad wejściem znajdował się wyróżniający się kartusz herbowy w kształcie owalu, na którym wyryto stylizowane „L”, a obecnie jest on pusty. Owalne okno stanowi nieodłączny element tej architektury.

Ściany boczne zostały również podzielone na trzy części. Centralny ryzalit wzbogacony jest o trójkątny szczyt, a w jego wnętrzu znajdują się podłużne nisze. Po bokach znajdują się okna, które zachowują proporcje okien frontowych, a w dwóch pozostałych częściach umieszczono po jednej parze okien (dwa okna na ścianie południowej są ślepe). Bogate zdobienia dolnych nisz znacząco uatrakcyjniają całość, podobnie jak obramowania okienne oraz archiwolty, które wykonano z drewna dębowego, wyróżniającego się potrójnym kluczem oraz wolutami.

Wnętrze pałacu uległo drastycznym zmianom po pożarze na początku XX wieku, co zaowocowało brakiem zachowanych pierwotnych układów czy zdobień, ponieważ decyzja o ich renowacji nie została podjęta. W przeszłości pałac funkcjonował jako teatrzyk, w którego największym pomieszczeniu, dwukondygnacyjnym, znajdowała się scena do przedstawień dla gości. Ta nazwa była używana do początku XX wieku, kiedy to badacz opisał ją jako mylną. Całość kompleksu, wraz z drobnym ogrodem, otoczona jest statycznym ogrodzeniem, zdobionym kamiennymi wazonami, które niegdyś stały na filarach, a obecnie są rozmieszczone wzdłuż bocznych długości budynku.

Te wazy, wykonane z kamienia, mają formę urny z imitacją płomienia bądź bukietu kwiatów, a ich różnorodność wzorów sugeruje, że pierwotnie były ozdobą rozległego francuskiego parku przed budynkiem. Zachowały się także kordegardy strzegące wejścia, usytuowane po stronie alei Pod Kasztanami, co stanowi część projektu Wiedemanna, podkreślając historyczną wartość budowli.

---

Oceń: Letni Pałac Lubomirskich w Rzeszowie

---