Plac Wolności w Rzeszowie

---

Nazwa

Plac Wolności w Rzeszowie ma bogatą historię związaną z różnymi nazwami, które zmieniały się na przestrzeni lat.

Obszar ten początkowo funkcjonował jako Neues Rink. W późniejszym okresie, od 1919 do 1935 roku, był znany jako Plac Wolności. Następnie w latach 1935-1939 przyjął nazwisko Marszałka Józefa Piłsudskiego. W czasie II wojny światowej, w obliczu zmieniającej się sytuacji politycznej, nazwa zmieniała się wielokrotnie: na Adolfhitlerplatz oraz Plac im. Józefa Stalina.

Po zakończeniu okresu PRL, od 1957 roku, obszar został przywrócony do historycznej nazwy Plac Wolności, która jest używana do dzisiaj.

Historia

Wspomniany wcześniej okres powstawania Nowego Miasta jest ściśle związany ze szczególnym rozkwitem Rzeszowa. Nowy Rynek został stworzony przede wszystkim w odpowiedzi na rosnącą liczbę żydowskich i polskich kupców, dla których dostępna przestrzeń na „starym” rynku okazała się niewystarczająca. Jego układ urbanistyczny był znacznie różnił się od tego z czasów średniowiecznych. Wytyczony obszar przeznaczony na nową zabudowę został starannie dobrany, aby umożliwić dalszy rozwój w przyszłości. Z uwagi na to, nowa dzielnica powstała na płaskiej terasie Wisłoka, na obrzeżach lessowego pagórka istniejącego miasta. W centrum tej przestrzeni zaprojektowano duży rynek o prostokątnym kształcie, wymiary wynosiły 120 x 125 m. W jego sercu mieściły się kramy oraz miejska waga.

W pierwotnym układzie, do rynku prowadziły krzyżowo cztery ulice, choć potwierdzenie istnienia mają jedynie dwie, widoczne na planie z około sto lat po fundacji, wykonanym przez Wiedemanna (wiadomości odnośnie ulicy Gałęzowskiego i Lwowskiej). Można przypuszczać, że krzyżowy układ wynikał z popularnego w XVI wieku modelu planowania miast renesansowych, co można zaobserwować chociażby w Głogowie Małopolskim, a w idealnej postaci w Zamościu. Domy tuż przy rynku budowano tak, aby ich szczyty były skierowane w stronę placu. Wszystkie były jednorodne pod względem wysokości i kubatury, stanowiąc modelowe rozwiązanie urbanistyczne.

Pomiędzy Rynkiem Nowego Miasta a obecnie istniejącą ulicą Mickiewicza powstało osiedle żydowskie, gdzie szybko rozpoczęto budowę „Małej” Synagogi. W kolejnych stuleciach, tj. w XVII i XVIII, nowe osiedle, podobnie jak całe miasto, znalazło się pod opieką nadwornych architektów Lubomirskich. Osobą, która zasługuje na szczególne wspomnienie jest K. H. Wiedemann, odpowiedzialny najpewniej za projekty miejskich obwarowań oraz bramę przy Nowym Mieście.

Z badań J. Malczewskiego wynika, że w latach po zaborach Nowe Miasto znacząco zmieniło swój pierwotny charakter. W dokumentach dotyczących planów Wiedemanna widać poprawki, które doprowadziły prawdopodobnie do redukcji dwóch krzyżujących się ulic, które wcześniej wychodziły z północnej i zachodniej pierzei, na rzecz jednego narożnego traktu. Wytyczenie głównego traktu handlowego, ustalonego przez Dyrekcję Dróg i Mostów Galicyjskich, miało kluczowe znaczenie dla Nowego Miasta. Droga prowadziła na trasie z Krakowa do Lwowa, przez rynek, ulice Gałęzowskiego i Mickiewicza oraz ulicę Kościuszki i wzdłuż fary, aż do kościoła bernardyńskiego.

Austriackie plany pokazują również stopniowe rozprzestrzenienie się zabudowy Nowego Miasta. Działki wzdłuż ulic, które schodziły z głównego placu, dzielono na mniejsze parcele, przystosowując je do nowej zabudowy. Na podstawie austriackich map z 1849 roku można zauważyć nowe ulice, takie jak Grüne od Klapkuwer Gasse oraz Wachsprefs Gasse, a także wiele innych, które powstały w tym okresie.

Pożar w czerwcu 1842 roku spalił niemal w całości Nowe Miasto. Odbudowa rozpoczęła się szybko, a na mapach katastralnych z 1849 roku można zauważyć 25 kamienic wokół rynku. W miarę upływu lat Nowe Miasto stało się dominującym ośrodkiem dla społeczności żydowskiej, głównie dzięki istniejącym w sąsiedztwie synagogom oraz kirkutowi. Druga połowa XIX wieku była okresem intensywnej aktywności budowlanej, nie tylko w Nowym Mieście, ale również w całym Rzeszowie. W 1875 roku starostwo powiatowe ustanowiło regulacje handlowe na targowiskach, a miejsca takie jak plac Rybny, Garncarski, Solny, Mickiewicza, Słowackiego oraz Targowicę zaczęły funkcjonować w nowej formie.

W 1913 roku na Nowym Mieście zorganizowano kino „Muzeum” przez Towarzystwo Muzeum Przemysłowego. Podczas drugiej połowy wieku XIX i początku XX ukształtowała się finalna zabudowa, niestety zniszczona w wyniku działań wojennych, a odbudowa z lat 50. nie nawiązywała do wcześniejszej.

Hotel Krakowski

Hotel Krakowski, znajdujący się w kamienicy na Placu Wolności 2, istniał z pewnością przed rokiem 1896. Zawdzięcza on swoją nazwę prawdopodobnie naftaliemu Haarrowi, nowemu właścicielowi, który nabył dom gościnny od Szymona Rajacha w 1890 roku. Obok hotelu, Haar zakupił również sąsiednią kamienicę nr 1.

Obecna forma hotelu powstała w wyniku dwóch przebudów na początku XX wieku. Trzykondygnacyjna bryła budynku była zdobiona typowym dla rzeszowskiej architektury boniowaniem na parterze, z prostymi gzymsami nadokiennymi na piętrze. Elewacja frontowa kończyła się trójkątem ujętym w wolutowe spływy oraz tralkową balustradą. Na narożniku budynku, według projektu Hołubowicza znajdował się charakterystyczny, sześcioboczny wykusz, zwieńczony ażurową chorągiewką.

W tej formie hotel istniał krótko. Ostateczny kształt budynek zyskał w bardziej rozbudowanej wersji, zgodnie z projektem F. Stążkiewicza. Budynek, zachowując pierwotny układ, zyskał dodatkowe piętro, a prosta dekoracja została zastąpiona zdobną gipsaturą. Na chorągiewce umieszczono datę 1878, co prawdopodobnie jest datą założenia hotelu.

Na parterze hotelu mieściła się restauracja, a na piętrze pokoje gościnne. W czasie II wojny światowej hotel został przejęty przez władze okupacyjne i funkcjonował jako Krakauerhotel, dostępny jedynie dla Niemców. Po zakończeniu wojny zarówno hotel, jak i restauracja zostały zamknięte, a budynek przekształcono na cele mieszkalno-administracyjne.

Obecnie

W trakcie II wojny światowej oraz w okresie powojennym, założenia dotyczące komunikacji miejskiej zostały wprowadzone w sposób, który niemal całkowicie wykluczył Rynek Nowego Miasta z roli głównej arterii miejskiej. Główny trakt na osi wschód-zachód, przesunięty na północ, zmienił swoje przebieg, rezygnując z dawnej „Kłapkówki” (obecnie ulica Sobieskiego), na rzecz nowej alei – Piłsudskiego. Choć w tych planach wykorzystano wcześniejszą siatkę ulic Nowego Miasta, to jednak ulica Piłsudskiego dochodziła do Rynku w miejscu dawnej „Cyganówki”, która w czasach międzywojennych była znana jako ulica św. Mikołaja.

Obecnie, plac stracił swoją pierwotną funkcję targową, a zamiast tego urządzono tu niewielki skwer z fontannami. Od wschodu plac ogranicza ulica Targowa, a od południa – ulica Sobieskiego. Zachowane oryginalne elementy zabudowy widoczne są przede wszystkim w północnej części, gdzie przy alei Piłsudskiego znajdują się niskie piętrowe kamieniczki, które tworzą wzdłuż północnej pierzei harmonijną kompozycję. Niemniej jednak, architekturę tę zaburzają nowo wybudowane kamienice w północno-wschodnim narożu rynku, takie jak tzw. Kasa Chorych na Nowym Mieście oraz drugi budynek przy alei Piłsudskiego, z których pierwszy powstał przed 1849 rokiem, a drugi po 1909 roku. W tych obiektach znajdują się obecnie przychodnia, biura, apteka oraz sklepy.

Od wschodu, plac zamknięty jest niższą narożną kamienicą, wykonaną wzdłuż ulic Targowej i Piłsudskiego, która została zbudowana przed 1895 rokiem. Pierzeja południowa „urywa się”, gdyż obecnie do rynku dostawione jest targowisko z małymi drewnianymi budkami. Interesująco przedstawia się natomiast naroże południowo-zachodnie, gdzie zachowały się trzy zabytkowe budynki. Są to: Kamienice przy obecnym Placu Wolności 1 – z apteką pod Matką Boską, 2 – Hotel Krakowski oraz 3 – budynek z kinem Muza (Muzeum).

---

Oceń: Plac Wolności w Rzeszowie

---