Jan Stach (zoolog)

---

Kariera akademicka

Jan Stach, będący synem Karola, rozpoczął swoją akademicką podróż na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie ukończył studia zoologiczne. Tuż po zakończeniu nauki skoncentrował się na pracy badawczej na tym samym uniwersytecie, co zaowocowało w 1900 roku obroną jego pracy doktorskiej.

W swojej karierze naukowej Stach miał zaszczyt należeć do grona uczniów wybitnego biologa, profesora Henryka Hoyera, którego wpływ znacząco wpłynął na jego rozwój zawodowy. W latach dwudziestych XX wieku pełnił funkcję kierownika Muzeum Fizjograficznego w Krakowie, co utrwaliło jego pozycję w środowisku naukowym.

W 1951 roku Jan Stach został uhonorowany tytułem profesora, co stanowiło ważny krok w jego karierze oraz potwierdzenie jego wiedzy i osiągnięć w dziedzinie zoologii.

Nosorożec włochaty ze Staruni

W 1929 roku Jan Stach miał zaszczyt pełnić rolę sekretarza w Komisji Fizjograficznej Polskiej Akademii Nauk. Komisja ta odgrywała aktywną rolę w przeprowadzaniu wykopalisk w kopalni głębinowej ozokerytu, mieszczącej się na obszarze wsi Starunia, niedaleko Stanisławowa. Podczas tych prac odkryto między innymi niezwykle cenny okaz, będący jedynym w swoim rodzaju kompletnym egzemplarzem nosorożca włochatego, znanego naukowo jako Coelodonta antiquitatis.

Znalezisko to z epoki plejstocenu zawiera nie tylko zachowany szkielet, lecz także części miękkie, takie jak fragmenty wnętrzności, mięśnie oraz skórę. Michał tego okazu, powszechnie nazywanego drugim nosorożcem ze Staruni, był kierowany przez Jana Stacha w kontekście badań preparacyjnych. Aktualnie ten wyjątkowy eksponat znajduje się w Muzeum Przyrodniczym Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN.

Opisanemu okazowi poświęcono również osobny artykuł, który dostarcza szczegółowych informacji na temat nosorożca włochatego ze Staruni.

Okres powojenny

Po zakończeniu II wojny światowej, struktura naukowa uległa istotnym zmianom. Komisja Fizjograficzna PAN przestała istnieć, a na jej miejsce utworzono nową jednostkę – Komitet Fizjograficzny. W ramach tej organizacji kontynuowało swoje działania Muzeum Fizjograficzne, które z biegiem czasu zostało przekształcone w Muzeum Przyrodnicze, a obecnie funkcjonuje jako Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN.

W tej nowej rzeczywistości Jan Stach został ponownie powołany na stanowisko kierownika tego muzeum. Oprócz tego pełnił również funkcję redaktora naczelnego periodyku „Prace Muzeum Przyrodniczego PAU”, który później zmienił tytuł na „Acta monographica Musei Historiae Naturalis”. W ramach tego czasopisma Stach systematycznie publikował rozbudowaną oraz szczegółową monografię owadów bezskrzydłych, praca ta cieszyła się dużym uznaniem wśród specjalistów w tej dziedzinie.

Pierwsze cztery tomy tej monografii ukazały się w latach 1947–1951, a kolejne tomy, od piątego do dziewiątego, były publikowane między 1954 a 1963 rokiem już jako edycje Oddziału Krakowskiego Instytutu Zoologicznego PAN. Jest to dzieło niezmiennie cenione przez środowisko naukowe, które wniosło nieoceniony wkład w rozwój wiedzy entomologicznej.

Entomologia

Profesor Jan Stach był wybitną postacią w obszarze entomologii, w szczególności w zakresie systematyki i taksonomii. Jego badania koncentrowały się głównie na morfologii, faunistyce, zoogeografii oraz filogenezie zarówno współczesnych, jak i kopalnych Apterygota. W szczególności, zajmował się grupą owadów bezskrzydłych, znaną jako Collembola, dla której jego prace miały znaczący wpływ na rozwój tej dziedziny nauki.

Opracowanie autorstwa profesora Stacha dotyczące owadów bezskrzydłych Tatr uznawane jest za kluczową publikację w literaturze entomologicznej, stanowiącą podstawową pozycję w tej specjalności. Jego wkład w badanie tej grupy owadów pozostaje nieocenioną częścią entomologii współczesnej.

Paleoteriologia

Profesor Stach był niekwestionowanym ekspertem w dziedzinie paleoteriologii, co potwierdzają jego badania i odkrycia. Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczął gruntowne prace nad szczątkami kopalnymi ssaków plioceńskich, które zostały odkryte w geologicznym rezerwacie przyrody Węże, usytuowanym w gminie Działoszyn.

Jednym z najbardziej znaczących osiągnięć profesora Stacha było zidentyfikowanie i opisanie kopalnych śladów wymarłego gatunku niedźwiedzia Ursus wenzensis. Materiał, z którego pochodziły te ślady, został wydobyty z brekcji kostnej zebranej w rezerwacie Węże. Ten gatunek był niegdyś obecny na terenach Polski w okresie pliocenu.

W formalnym opisie U. wenzensis, który ukazał się w czasopiśmie „Acta Geologica Polonica” w roku 1959, profesor Stach dostarczył cennych informacji, które wzbogaciły wiedzę o prehistorii polskich ssaków.

Podsumowanie osiągnięć naukowych

Wśród najważniejszych osiągnięć naukowych profesora Jan Stacha wyróżniają się liczne redeskrypcje oraz aready opisów nowych taksonów. W sumie opisał on kilkadziesiąt rodzajów oraz ponad 270 gatunków, co świadczy o jego znaczącej pracy w dziedzinie zoologii.

Jednym z kluczowych elementów jego dorobku było również wprowadzenie taksonów wyższej rangi, co przyczyniło się do uporządkowania systematyki Collembola. To z kolei umożliwiło lepsze zrozumienie tego ważnego dla ekosystemu ugrupowania owadów.

W swojej karierze opublikował ponad 70 prac naukowych, co stanowi istotny wkład w literaturę przedmiotu. Dzięki jego staraniom, zgromadził także imponujące zbiory, liczące około 65 000 egzemplarzy owadów, w tym kilkaset holotypów i paratypów.

Eponimia

Profesor Jan Stach pozostawił znaczący ślad w światowej zoologii, a jego nazwisko znalazło się w epitetach gatunkowych oraz nazwach rodzajowych wielu zwierząt. Warto zwrócić uwagę na kilka przykładów, które świadczą o jego wpływie. Wśród nich można znaleźć rodzaj wszoła Stachiella, opisany przez Kélera w 1938 roku, jak również rodzaj skoczogonka Ianstachia, którego nazwa została nadana przez Bagnala w 1949 roku. Kolejnym przykładem jest kopalny gryzoń Stachomys, opisany przez Kowalskiego w 1960 roku.

Nie można także zapomnieć o gatunku dereniówki Antispila stachjanella, który został wyodrębniony przez Dziurzynskiego w 1948 roku. Te liczne odniesienia pokazują, jak ważnym i uznawanym specjalistą był profesor Stach w swojej dziedzinie.

Ordery i odznaczenia

Jan Stach, będący znanym zoologiem, został uhonorowany kilkoma istotnymi odznaczeniami, które podkreślają jego wkład w naukę oraz działalność publiczną.

• Order Sztandaru Pracy I klasy,
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (przyznany 19 lipca 1954 roku).

Nagrody

Jan Stach, znany zoolog, otrzymał wiele prestiżowych wyróżnień w swojej karierze. Wyróżniającą nagrodą była Nagroda Państwowa I stopnia, którą przyznano mu w 1952 roku za jego monografię na temat owadów bezskrzydłych, a także za znaczące osiągnięcia w dziedzinie paleontologii.

---

Oceń: Jan Stach (zoolog)

---