Pomnik Czynu Rewolucyjnego, znany również jako Pomnik Walk Rewolucyjnych, to imponujący dwufasadowy monument, który od 1974 roku zdobi centralny punkt komunikacyjny Rzeszowa. Zlokalizowany jest on w strategicznym miejscu, na skrzyżowaniu alei Łukasza Cieplińskiego i alei Józefa Piłsudskiego, co czyni go niewątpliwie zauważalnym elementem miejskiego krajobrazu.
Pomnik ten wyznacza przybliżoną granicę Śródmieścia od północnego zachodu, istotnie związując się z wjazdem do miasta z kierunków Krakowa oraz Warszawy. Jest to jeden z niewielu pomników z czasu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, który ocalał w swojej oryginalnej lokalizacji, stanowiąc ważny element dziedzictwa kulturowego regionu.
Historia
„Pomnik Czynu Rewolucyjnego”, usytuowany w samym sercu Rzeszowa, jest przykładem powojennej wizji urbanistycznej Zbigniewa Wzorka z lat pięćdziesiątych. Strategiczne usytuowanie tego pomnika na skrzyżowaniu głównych arterii wschodnio-zachodnich i północno-południowych podkreśla jego znaczenie dla Ruskiej Wsi, które do końca lat sześćdziesiątych uzupełniono o nowe, kluczowe struktury komunikacyjne. Pomnik należy do urbanistycznego założenia porządkującego przestrzeń między starą a nową częścią miasta. Architekt widział tę część jako wyjątkowo chaotyczną po wojnie i dążył do jej uporządkowania.
Projekt i budowa (1966–1974)
Początek projektowania pomnika sięga 1966 roku, kiedy to lokalny działacz Włodzimierz Kozło przedstawił ideę upamiętnienia Tysiąclecia Państwa Polskiego. Kluczowym organizatorem przedsięwzięcia był Władysław Kruczek, który skupił wokół siebie zespół utalentowanych twórców, w tym Mariana Koniecznego. Ten wybitny rzeźbiarz, znany z projektów takich jak warszawska Nike, zaprojektował monument, który miał upamiętnić rewolucyjne zmagania regionu.
W 1967 roku rozpoczęto procedurę konkursową, która wyłoniła zwycięską koncepcję nieco zmodyfikowaną przez Zagręmmę Konieczną i Adama Koniecznego. Przy projekcie pracowało także wiele ekip rzeźbiarzy i architektów, a sama inwestycja finansowana była częściowo ze składek mieszkańców miasta. Choć planowano także alternatywne rozwiązania, jak umieszczenie pod pomnikiem muzeum czy podziemny parking, ostatecznie wybrano mniej kontrowersyjne rozwiązania. Rozpoczęte w 1968 roku roboty budowlane stopniowo przekształciły podmokły teren w miejsce gotowe na monumentalne dzieło.
W krótkim czasie, dzięki mobilizacji lokalnych przedsiębiorstw, powstały fundamenty i konstrukcja monumentu. Przy budowie dominowała firma z Krakowa, której doświadczenie pozwoliło przezwyciężyć trudne warunki geologiczne. Pełna inspekcja stanu technicznego oraz ostateczna aranżacja rzeźb zostały zakończone na początku roku 1974, tuż przed uroczystym odsłonięciem pomnika przez społeczne i partyjne władze miasta przy udziale Teatru im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie.
Pod zarządem miasta (1974–2006)
Przełom lat 70. i 80. XX wieku przyniósł Pomnikowi Rewolucyjnego Czynu częstą obecność w krajobrazie społecznym Rzeszowa. Oglądano go jako centralny punkt wielu uroczystości państwowych oraz partyjnych. Nagłe zmiany polityczne po 1989 roku doprowadziły do przekształcenia okolic pomnika w przestrzeń wzmożonej aktywności obywatelskiej. Cokół zamieniono w skatepark, podczas gdy plac defilad został zaanektowany na potrzeby parkingu.
W międzyczasie, ku zdziwieniu wielu, Andrzej Szlachta, ówczesny prezydent miasta, postanowił wprowadzić na szczyt pomnika herb Rzeszowa. Inwestycja ta, pomimo problemów związanych z interpretacją artystyczną, dała pomnikowi nowy wymiar i przykuła uwagę społeczności na nowo. Kolejne lata były okresem wizualnej transformacji, w którym pomnik doznał różnych form eksploatacji przez skaterów oraz urbanistycznej rozbudowy terenów wokół pomnika.
W rękach bernardynów – dążenia do rozbiórki (2006–)
W 2006 roku pomnik przeszedł w posiadanie klasztoru bernardynów, co wywołało falę spekulacji i obaw o jego przyszłość. O problematycznym zastosowaniu terenu zaczęto dyskutować na szczeblu miejskim oraz w Internecie, co pobudziło obywatelskie działania i petycje. Choć władze zakonne planowały inwestycje w postaci publicznych ogrodów, nie uniknęły one sprzeczności w stosunku do wcześniejszych ustaleń deweloperskich.
Interwencje polityczne, prawne oraz stowarzyszeniowe przenikały się w kolejnych latach, przynosząc poczucie niepewności co do dalszych kroków. Znaczącym punktem były działania podejmowane przez władze takie jak urządzenia publicznych manifestacji, np. przez Tomasza Kamińskiego podczas reformy dekomunizacyjnej. Stan pomnika i jego kontekstu społecznego, jak protesty związane z prawami kobiet, przyczynił się do jego postrzegania jako swego rodzaju symbol nie tylko architektoniczny, ale i społeczny.
W miarę upływu lat narastały głosy nawołujące do remontu bądź nawet rozbiórki, szczególnie w obliczu problemów strukturalnych i niechętnie wyrażanej woli konserwacji przez zakon bernardynów. W międzyczasie politycy, tacy jak Tadeusz Ferenc oraz Piotr Gliński, próbowali odnaleźć adekwatne rozwiązania dla ciągle napiętej sytuacji poprzez wnioski do rejestru zabytków jako krok w kierunku ochrony.
Pomimo oporu ze strony niektórych środowisk konserwatorskich i samorządowych, takich jak inicjatywy radnego Sławomira Gołąba w 2018 roku, kontrowersje związane z pomnikiem ostatecznie przyciągnęły uwagę opinii publicznej na poziomie krajowym. Ostatecznie przełomem okazały się decyzje związane z przekazaniem pomnika organizacjom społecznym, które miały podjąć nowe wyzwania związane z zachowaniem tego historycznego obiektu.
Opis
Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie jest imponującą strukturą, która wyróżnia się swoją architekturą oraz symbolicznymi detalami. Został umiejscowiony na cokole, który w początkowym zamyśle pełnił rolę trybuny honorowej, skierowanej na plac defilad.
Omawiana konstrukcja pomnika powstaje z dwóch bliźniaczych elementów, stylizowanych w kształcie liści lauru, co jest nawiązaniem do symboliki zwycięstwa. Elementy te są połączone na wysokości około 8 metrów za pomocą figuralnych rzeźb.
Od strony miejskiej oraz placu podziwiać można sylwetki robotnika, żołnierza oraz chłopa, które są umiejscowione na tle sztandaru rewolucji. Natomiast z perspektywy ronda widoczna jest bogini zwycięstwa, Nike. Liście laurowe, które tworzą monumentalną kompozycję, składają się z 37 par segmentów żelbetowych, a ich wysokość przekracza metr.
Rzeźby wykonała krakowska pracownia Koniecznego, a ich wnętrza są dostępne dzięki zamontowanym włazom. U podstawy liści, od strony południowo-wschodniej, znajdują się cztery marmurowe tablice. Z dwóch z nich nie znajdują się inskrypcje, a pozostałe, autorstwa Zbigniewa Dominy, są pełne wdzięczności i hołdu dla bohaterów walk rewolucyjnych. Ich treści brzmią: „Czyn wasz bohaterski – sława nieśmiertelna – wdzięczność nasza bezgraniczna” oraz „W hołdzie bohaterom walk rewolucyjnych o Polskę ludową – społeczeństwo ziemi rzeszowskiej w XXX-lecie PRL”.
Waga pomnika wynosi 466 ton, co czyni go nie tylko symbolem, ale również monumentalnym dziełem sztuki, które możemy podziwiać w Rzeszowie.
Interpretacje
Symbolika
Awangardowy wygląd pomnika od samego początku wzbudzał kontrowersje i skojarzenia, które odbiegały od przyjętej oficjalnej symboliki. Wśród rzeszowian obiekt ten zyskał popularną nazwę „Wielkiej Cipy”, co ze względu na jego niewłaściwy charakter, często skracane jest po prostu do „Wielkiej” lub zamieniane na inne, bardziej neutralne określenie „ośle uszy”. Warto zaznaczyć, że w 1988 roku, aż 30% mieszkańców nie znało właściwej nazwy pomnika.
Marian Konieczny, twórca pomnika, w 2014 roku oraz podczas spotkania w Rzeszowie w styczniu 2015 roku wyjaśnił, że inspiracją dla jego formy była mandorla, czyli starożytny motyw w sztuce sakralnej często łączony z aspektem żeńskim, co pierwotnie wiązano z kultem płodności. Kształt mandorli miał stanowić alternatywę dla typowych fallicznych konotacji, jakie zwykle towarzyszyły pomnikom w postaci obelisków.
Warto zwrócić uwagę na to, że według Edyty Dawidziak, miejskiej konserwatorki zabytków, złożona warstwa znaczeniowa pomnika, obejmująca symbole zwycięstwa, solidarności, rewolucji oraz walki w obronie kraju przed okupantem, daje szeroki wachlarz możliwości interpretacyjnych.
Upamiętnienie historyczne
Na podstawie dokumentów IPN, rzeszowski KW PZPR planował odsłonięcie pomnika w 1972 roku jako upamiętnienie trzydziestolecia powstania Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Alternatywną datą mogła być trzydziesta rocznica Manifestu PKWN, do której odwołuje się zapis na tablicy dedykacyjnej, przypadająca na 22 lipca 1974 roku. Pomnik ma także na celu uświetnienie tradycji rewolucyjnej na Rzeszowszczyźnie, do której odwoływała się w swojej polityce historycznej Polska Rzeczpospolita Ludowa.
W związku z tym referat historii partii KW PZPR zestawił wydarzenia związane z dorobkiem rewolucji proletariackiej na terenie województwa rzeszowskiego. Zgodnie z informacjami podanymi przez IPN, wykaz ten obejmował m.in. założenie Stronnictwa Ludowego (SL) w Rzeszowie w 1895 roku, co było jedynym wydarzeniem ocenionym pozytywnie przez IPN. Ponadto, uwzględniono również działalność ugrupowań komunistycznych, takich jak nielegalne Komunistycznej Partii Polski (KPP) oraz Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), jak również PPR i Komunistycznego Związku Młodzieży Polski. Do przypomnienia o tradycji rewolucyjnej w dolinie Rzeszowskiej odnosiły się także różnorodne wydarzenia z okresu II wojny światowej.
Publikacja towarzysząca odsłonięciu pomnika przywołuje wiele postaci związanych z historią regionu, których działalność uznano za fundamenty Polskiej Ludowej. Wśród nich znajdują się:
- organizator samoobrony chłopskiej przed najazdami tatarskimi Michał Pyrz z Nowosielec,
- lider rewolucji 1846 roku w regionie, Julian Goslar,
- działacz lewicowy w II RP Antoni Bomba z Budziwoja,
- przywódcy Republiki Tarnobrzeskiej Tomasz Dąbal oraz Eugeniusz Okoń,
- założyciel Komunistycznej Frakcji Poselskiej w Sejmie II RP Stanisław Łańcucki,
- działacze lewicowi jak Stanisław Ziaja, Ferdynand Tkaczow, Mieczysław Bomba, Józef Kogutek, Stanisław Szybisty oraz Stanisław Fąfara,
- organizatorzy PPR, w tym Augustyn Micał z Zwięczycy, Józef Rygliszyn, Jan Huczko, Ludwik Szenborn, Wojciech Kosiba oraz Emil Dziedzic,
- żołnierze z II wojny światowej, w tym dowódcy Okręgu GL Grzegorz Wodzik oraz Wojciech Kwilosz,
- członkowie PPR, PPS, SL i ZMW „Wici” zamordowani w trakcie reformy rolnej,
- ofiary zamachów antykomunistycznych, w tym burmistrz Błażowej Stanisław Marczak oraz komendant MO w Czudcu Andrzej Rozborski.
Podczas uroczystości odsłonięcia w 1974 roku Tomasz Wiśniewski podkreślił wkład mieszkańców w walki rewolucyjne, wskazując m.in. na socjalistyczne wystąpienia w okresie zaborów oraz na zaangażowanie w II wojnie światowej. Zauważył, że pomnik symbolizuje niezatarte dziedzictwo walki o wolność, jednocześnie ukazując pamięć o tych, którzy walczyli w różnych formacjach i z różnych powodów.
W 2015 roku Marian Konieczny, broniąc pomnika, ograniczył jego odniesienie do wydarzeń związanych z wystąpieniami chłopskich w II RP, co spotkało się z różnorodnymi interpretacjami historyków, w tym od Bogusława Kleszczyńskiego, który krytykował próbę połączenia przedwojennych wydarzeń z późniejszymi represjami. Rzeszowska historia wskazuje na specyficzne relacje między ruchem ludowym a komunistycznym, co często skomplikowało lokalny kontekst polityczny.
Na uwagę zasługuje również wypowiedź Tadeusza Chrobaka, który zauważył, że pomnik może być interpretowany jako symbol porażki stalinowskiej rewolucji w Polsce, wskazując na nieadekwatność przedstawiania chłopa w roli robotnika. W nieco żartobliwym tonie, podczas odsłonięcia pomnika, padały komentarze na temat relacji między robotnikami, żołnierzami a chłopami, gdzie pojawiały się sugestie, że „robotnik i żołnierz trzymają chłopa, żeby na mszę św. do bernardynów nie poszedł”.
Ksiądz Paweł Batory, nawiązując do aktualnych rządów, zasugerował, że podejście władz do pomnika, porównywalne jest z podejściem wcześniejszych rządów, co uwypukla niezmienność sytuacji.
Kontrowersje
W kontekście spornych kwestii związanych z pomnikiem, warto zauważyć, że w 1988 roku został on krytycznie oceniony w badaniach dotyczących urbanistyki, gdzie opisano go jako „z urbanistycznego punktu widzenia (…) dzieło zgoła barbarzyńskie”. Powód tej oceny wynikał z faktu, że obiekt ten przesłaniał widok na Starówkę, co skutkowało jego negatywnym odbiorem, zwłaszcza w konfrontacji z zabytkowym kościołem farnym, z którym rywalizował wysokością.
W dyskusjach na temat dalszego losu monumentu, które eskalowały w 2017 roku z powodu ustawy dekomunizacyjnej, Instytut Pamięci Narodowej (IPN) zwrócił uwagę na polityczne znaczenie tego obiektu, nazywając go symbolem totalitarnego ustroju. Oponenci tego stanowiska, jak prezydent Ferenc oraz przedstawiciele Stowarzyszenia Architektów Polskich, przypomnieli o artystycznych i naukowych wartościach pomnika, a także jego roli w kształtowaniu tożsamości Rzeszowa, gdzie jest postrzegany jako jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli miasta.
Ferenc, broniąc pomnika, nawiązał do pozytywnych opinii wyrażanych przez mieszkańców Rzeszowa. W swoim wystąpieniu skierowanym do rzeszowskiego oddziału IPN, zauważył również, że pomnik upamiętnia niekomunistyczne wystąpienia chłopskie z okresu II RP. Z drugiej strony, zwolennicy jego likwidacji, w tym wojewoda podkarpacki Ewa Leniart, dyrektor rzeszowskiego IPN Dariusz Iwaneczko, były prezydent Rzeszowa Andrzej Szlachta oraz kandydat PiS na prezydenta Rzeszowa Wojciech Buczak, podnosili argumenty dotyczące związku pomnika z krwawym utrwalaniem władzy ludowej po 1944 roku.
Iwaneczko był zdania, iż czyn rewolucyjny upamiętniany przez pomnik obejmował również akty przemocy i bezprawia, które miały miejsce w tym trudnym okresie. Zwrócono uwagę na niezgodność pomiędzy przesłaniem samego monumentu a upamiętnieniem nazwiska ppłk. Cieplińskiego, który był prezesem antykomunistycznego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” i został stracony jako przeciwnik rewolucji 1944-1947. Zdaniem Adama Siwka z IPN, inskrypcja na pomniku, dotycząca walki o Polskę ludową, odmiennego sceariusza była interpretowana wyłącznie jako powojenne zwycięstwo rewolucyjnych przemian, które w ocenie IPN miały charakter zbrodniczy.
Czy decyzja dotycząca losu pomnika powinna należeć do spadkobierców żołnierzy wyklętych? O tym mówił Marcin Maruszak, prezes Stowarzyszenia Rodzin Żołnierzy Niezłomnych Podkarpacia, który również odniósł się do politycznego rodowodu Ferenca jako postkomunistycznej. W obronie pozostawienia pomnika wystąpił m.in. przewodniczący Rady Miasta Andrzej Dec, szefowa rzeszowskiej Platformy Obywatelskiej Jolanta Kaźmierczak oraz lider partii Nowoczesna w Rzeszowie Grzegorz Tereszkiewicz.
W dyskusjach na temat wartości pomnika, istotną rolę odegrał Krzysztof Skiba, lider zespołu Big Cyc, który wystąpił w obronie jego społecznych i kulturalnych walorów. Na temat artystycznych wartości pomnika wypowiadał się również w 2023 roku podczas dyskusji zorganizowanej przez Fundację Rzeszowską historyk sztuki z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lechosław Lameński.
Dawid Domański, podkarpacki działacz Stowarzyszenia Ochrony Architektury Powojennej, wyraził swoje obawy odnośnie do zamierzeń zniszczenia tego unikatowego dzieła, określając je mianem fanatyzmu. List w tej sprawie napisał do prowincjała zakonu bernardynów o. Teofila Czarniaka diecezjalny konserwator zabytków kurii w Rzeszowie, ks. Paweł Batory, podkreślając ważność ochrony wizerunku Kościoła w tej sprawie.
Tomasz Tomaszek, pracownik naukowy Politechniki Rzeszowskiej, zauważył, że zachowanie pomnika w jego oryginalnym kontekście urbanistycznym stanowi ewenement na skalę kraju, co przyczyniło się do zachowania historycznej ciągłości architektury miejskiej Rzeszowa.
Warto zaznaczyć, że zamiar wyburzenia pomnika nie cieszy się poparciem wśród mieszkańców Rzeszowa. W badaniach przeprowadzonych w 2009 i 2015 roku jedynie 11% osób opowiadało się za usunięciem pomnika. Z kolei sondaż przeprowadzony w 2018 oraz powtórzony w 2023 roku, zrealizowany przez studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego, wykazał, że 69% oraz 81% ankietowanych respektowało potrzebę zachowania monumentu.
W kulturze
W 2011 roku, grupa składająca się z kilkunastu studentów III roku Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie stworzyła interesujący film fantastyczny. W tej produkcji, ożywiony Pomnik Czynu Rewolucyjnego spaceruje po ulicach Rzeszowa, wywołując panikę oraz zniszczenie wśród mieszkańców. Film, który trwa zaledwie półtorej minuty, został zrealizowany jako praca zaliczeniowa pod okiem Pawła Trojanowskiego. Do jego stworzenia wykorzystano nowoczesne oprogramowanie do grafiki 3D oraz nieliniowego montażu.
Przypisy
- PiotrP. Samolewicz, Ojcowie Bernardyni przekazują rzeszowski Pomnik Walk Rewolucyjnych rodzinom Żołnierzy Niezłomnych [online], Nowiny, 07.06.2024 r.
- AgnieszkaA. Lipska, Radni Rzeszowa przyjęli trzy uchwały w obronie pomnika Czynu Rewolucyjnego przed wyburzeniem [online], Dzieje.pl, 25.04.2023 r.
- RAM, Spotkanie u Bernardynów ws. przyszłości pomnika Czynu Rewolucyjnego. Bez przełomu [online], Rzeszów News, 24.03.2023 r.
- DawidD. Domański, Pomnik Czynu Rewolucyjnego dla Rzeszowa, jak Wieża Eiffla dla Paryża [online], Rzeszów News, 29.03.2023 r.
- PaulinaP. Bajda, Wzięli worki i szczotki, wysprzątali pomnik Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie. Zebrali tonę łajna! [online], Super Nowości, 22.09.2023 r.
- MaciejM. Karcz, Zakonnicy z Rzeszowa nie sprzątali swojego pomnika. "Tona odchodów" [online], NaTemat.pl, 22.09.2023 r.
- JuliaJ. Dragović, Kultowy Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie wpisany do rejestru zabytków. Czy to koniec sporu o "Wielką C."? [online], Murator, 13.08.2024 r.
- AgataA. Kulczycka, Pomnik Walk Rewolucyjnych dostał parasol ochronny. Ale bez awantury się nie obyło [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 24.09.2024 r.
- KamilK. Białas, Słynny rzeszowski pomnik zyskał status zabytku! [online], White Mad, 02.09.2024 r.
- KingK. Dereniowska, Awantura o Pomnik Czynu Rewolucyjnego na sesji rzeszowskiej rady miasta. Monument z ochroną przed wyburzeniem [online], Nowiny24.pl, 24.09.2024 r.
- KarolK. Woliński, Znana przyszłość Pomnika Czynu Rewolucyjnego? Wiadomo kto go przejmie [online], Czytaj Rzeszów, 07.06.2024 r.
- AlojzyA. Garbarz, Komunikat ws. rzeszowskiego pomnika [online], Prowincja Niepokalanego Poczęcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce, 07.06.2024 r.
- AgataA. Kulczycka, Nowy właściciel Pomnika Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie otwarcie mówił o jego rozbiórce. Teraz musi go wyremontować [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 08.06.2024 r.
- RafałR. Materna, Ochrona pomnika Czynu Rewolucyjnego: Miasto Rzeszów stara się o wpisanie go do rejestru zabytków [online], Rzeszów Info, 09.06.2024 r.
- MagdalenaM. Mach, IPN kategorycznie odmawia dyskusji o pomniku Czynu Rewolucyjnego. Odpowiedź na zaproszenie nie pozostawia złudzeń [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 24.11.2023 r.
- AnnaA. Siewierska, Odpowiedź Rektor WSE na list prof. Ryszarda Legutki do rektorów uniwersytetów i szkół wyższych [online], Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie, 04.11.2020 r.
- KingaK. Dereniowska, Konrad Fijołek: mam plan przejęcia pomnika pokojowo. Albo i nie [online], Super Nowości, 29.11.2023 r.
- WiolettaW. Kruk, Słynny rzeszowski pomnik bez rzeźb? Bernardyni zlecili ekspertyzę [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 28.04.2022 r.
- AnnaA. Gorczyca, Zakon odda miastu pomnik Czynu Rewolucyjnego? Bernardynom zależy na szybkim zamknięciu sprawy [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 16.01.2024 r.
- JustynaJ. Lasota-Krawczyk, Co dalej z pomnikiem Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie? Marszałek wydał oświadczenie [online], RMF FM, 14.02.2023 r.
- KarolK. Woliński, Radni Sejmiku na pomoc ojcom Bernardynom... w zburzeniu pomnika [online], Czytaj Rzeszów, 28.12.2022 r.
Pozostałe obiekty w kategorii "Pomniki":
Pomnik Sybiraków w Rzeszowie | Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej w Rzeszowie | Pomnik Leopolda Lisa-Kuli w Rzeszowie | Pomnik Żołnierzy Wyklętych w Rzeszowie | Topola Wanda w RzeszowieOceń: Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie