Jerzy Grotowski

---

Początki

Jerzy Grotowski przyszedł na świat w Rzeszowie, w rodzinie wykształconych rodziców, Marianie i Emilii z Kozłowskich. Był młodszym bratem Kazimierza, profesora fizyki jądrowej na Uniwersytecie Jagiellońskim.

W najwcześniejszych latach dzieciństwa Grotowski, jeszcze przed początkiem II wojny światowej, mieszkał z rodzicami oraz bratem w Przemyślu. Wraz z wybuchem konfliktu w wrześniu 1939 roku, po krótkimiruchach, dotarł z matką i bratem do wsi Nienadówka. Niestety, jego ojciec przez Węgry udał się do Wielkiej Brytanii. Rodzice Grotowskiego nigdy się już więcej nie spotkali, a on sam nigdy nie ujrzał swojego ojca, pozostając w kontakcie jedynie listownym.

W 1955 roku artysta zakończył studia aktorskie na PWST w Krakowie, gdzie zawiązała się jego długoletnia przyjaźń z Aliną Obidniak. Następnie poszerzył swoje horyzonty, podejmując studia reżyserskie w moskiewskim GITIS, czyli Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Tam miał okazję zapoznać się z rozwijającą się tam metodą teatralną według Stanisławskiego. Po powrocie do Polski Grotowski kontynuował studia reżyserskie na swojej macierzystej uczelni.

W 1957 roku zadebiutował jako reżyser w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, gdzie wystawił dramat „Krzesła” autorstwa Eugène Ionesco. W latach 1949-1957 był członkiem Związku Młodzieży Polskiej, a w latach 1957-1976 aktywnie uczestniczył w Związku Młodzieży Socjalistycznej. W 1955 roku wstąpił do PZPR, w której pozostawał aż do jej rozwiązania. Ponadto, działał w marksistowskim i antystalinowskim Rewolucyjnym Związku Młodzieży, który został założony w 1956 roku.

„Teatr przedstawień”

Na przełomie lat 50. Jerzy Grotowski objął kierownictwo Teatru 13 Rzędów z siedzibą w Opolu, który szybko przemianował na Teatr Laboratorium 13 Rzędów. Jego bliskim współpracownikiem został Ludwik Flaszen, odpowiedzialny za aspekty literackie w tym teatrze. W 1959 roku odbyła się premiera pierwszego spektaklu nowego teatru – Orfeusz autorstwa Cocteau. Grotowski stworzył w Opolu wiele znaczących przedstawień, do których należały m.in. Siakuntala według Kalidasy (1960), Dziady Mickiewicza (1961), Kordian Słowackiego (1962) oraz Akropolis Wyspiańskiego (ze scenografią oraz kostiumami Józefa Szajny, 1962), a także Tragiczne dzieje Doktora Fausta Marlowe’a (1963).

W roku 1965 Grotowski, cieszący się uznaniem w świecie teatralnym, przeniósł teatr do Wrocławia, skracając jego nazwę do Teatr Laboratorium. W tym okresie jego głównym celem stała się praca z aktorem i sformułowanie idei aktu całkowitego, co przekształciło teatr w unikalny ośrodek badań nad metodami aktorskimi. W tym samym roku opublikował jedno z najważniejszych dzieł w historii teatru – Ku teatrowi ubogiemu. Reżyser wskazał, że gdyby usunąć wszystko, co nie jest niezbędne do funkcjonowania teatru, pozostaje jedynie aktor i widz. Taki koncept wprowadzał ideę teatru ubogiego, który w przeciwieństwie do bogatego byłby nie zbiorem różnych sztuk, jak plastyka, muzyka czy literatura, a całością skupioną na aktorze.

Aby zrealizować tę ideę, Grotowski z każdym kolejnym przedstawieniem eliminował niepotrzebne elementy. W swoim teatrze wprowadził pustą przestrzeń, gdzie nie było tradycyjnego podziału na scenę i widownię – wszystko projektowano specjalnie dla danej inscenizacji. Teatr Grotowskiego stanowił przestrzeń eksperymentalną, w której analizowano interakcję zachodzącą pomiędzy sceną a widownią. Prace Jerzego Gurawskiego, długoletniego współpracownika Grotowskiego, skupiły się na zjednoczeniu tych dwóch elementów, tworząc scenę, która angażowała widzów, przekształcając ich w aktywnych uczestników przedstawień.

Równocześnie z eksploracją rozwiązań przestrzennych rozwijała się idea „aktu całkowitego”. Proces twórczy polegał na tym, że aktor, w stanie ogołocenia, odwołując się do mitów oraz archetypów, łączył to, co zbiorowe z indywidualnym. Odsłaniał w ten sposób aspekty ludzkiej natury, które często są ukryte w codziennym życiu. W trakcie tego aktu aktor dochodził do najgłębszych warstw swojej psychiki.

Jednym z przykładów realizacji tych idei była rola Don Fernanda Ryszarda Cieślaka w spektaklu Książę Niezłomny Calderona/Słowackiego (1965), gdzie Cieślak, określony przez Grotowskiego mianem Księcia Zawodu, przeszedł do historii teatru jako prawdziwy przedstawiciel aktu całkowitego.

Głównym i zarazem ostatnim przedstawieniem wyreżyserowanym przez Grotowskiego była Apocalypsis cum figuris (1969 I wersja, 1971 II wersja, 1973 III wersja). Ten kontrowersyjny spektakl, opowiadający o powrocie Chrystusa, który zostaje odrzucony przez ludzi (Ryszard Cieślak w roli Ciemnego) wzbudził silne reakcje Kościoła katolickiego w drugiej połowie lat 70. XX wieku. W 1976 roku biskup Bronisław Dąbrowski w imieniu Episkopatu domagał się zdjęcia spektaklu z repertuaru, a kardynał Stefan Wyszyński nazwał wystawienie Grotowskiego „prawdziwym świństwem” w znanej homilii wygłoszonej w krakowskim kościele na Skałce. Krytyk teatralny Konstanty Puzyna opisał Apocalypsis jako próbę zmierzenia się z mitem Chrystusa, łączącą w sobie dialektyki prowokacji oraz fascynacji.

Apocalypsis uznawane jest za pełną realizację idei teatru ubogiego. Przez odpowiednią organizację przestrzeni teatralnej – ustawienie drewnianych ław wokół sceny, z aktorami na wyciągnięcie ręki, widzowie pełnili rolę uczestników wydarzenia, gdzie aktorzy w akcie całkowitym ofiarowali siebie. Z biegiem lat Grotowski, bardziej skupiony na aktorze, zaczął wycofywać widza z aktywnego uczestnictwa, co prowadziło do jego przekształcenia w pasywnego obserwatora wydarzeń. Apocalypsis stało się zapowiedzią odejścia Grotowskiego od teatru.

Ostatnim przedstawieniem Teatru Laboratorium, które odbyło się już bez udziału Grotowskiego, a w reżyserskiej opiece Cieślaka, był Thanatos polski (1981). Teatr zakończył swoją działalność w 1984 roku, a w 1990 roku w jego byłej siedzibie powstał Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych. Instytucja ta zajmuje się dokumentowaniem działalności Grotowskiego oraz Teatru Laboratorium, badaniem jego twórczości i jej odbioru. Ośrodek organizuje wiele wydarzeń takich jak spotkania, konferencje, warsztaty teatralne i pokazy, angażując dawnych współpracowników Grotowskiego, jego uczniów, a także egzegetów i naśladowców z całego świata. Dnia 29 grudnia 2006 roku Ośrodek przekształcono w Instytut im. Jerzego Grotowskiego.

Parateatr

W okresie, kiedy rozwijano kolejne interpretacje dzieła Apocalypsis cum figuris, Jerzy Grotowski wraz z zespołem swoich współpracowników zastał już głęboko zaangażowany w innowacyjne przedsięwzięcia warsztatowe, znane jako Parateatr (1969-1978). Inicjatywa ta nawiązywała do sformułowanej w latach 70. koncepcji kultury czynnej, która promowała aktywne uczestnictwo.

Grotowski dążył do działania, które miało na celu przełamanie barier między widzem a aktorem, umożliwiając prawdziwe zaangażowanie odbiorcy w proces twórczy. Zamiast tradycyjnego modelu teatralnego, jego zespół skoncentrował się na treningach i aktywnościach performatywnych.

Rezygnując z dotychczasowych konwencji teatru, Grotowski poszukiwał nowych terenów badań, które zyskały swój kontekst na styku różnych dyscyplin, takich jak: antropologia, psychologia, religioznawstwo oraz teatrologia. Warsztaty, przyciągające uczestników z różnych zakątków Polski oraz coraz częściej z zagranicy, stanowiły szczególnego rodzaju psychoterapię, będąc jednocześnie formą sztuki.

Podstawową kwestią, której poświęcono najwięcej uwagi, była komunikacja międzyludzka – autentyczny i szczery kontakt, który można osiągnąć jedynie przez pracę z ciałem. Warsztaty są organizowane głównie w Brzezince koło Oleśnicy, a od 1973 roku Grotowski rozpoczął również międzynarodowe działania, prowadząc sesje w takich krajach jak Stany Zjednoczone, Francja i Włochy.

W trakcie tego twórczego okresu zrealizowano takie projekty jak: Special Project (1973) oraz Przedsięwzięcie Góra (1977), które wzbogaciły dorobek artystyczny Grotowskiego i przyczyniły się do rozwoju jego myśli twórczej.

Teatr Źródeł

Kolejnym istotnym rozdziałem w twórczości Jerzego Grotowskiego był Teatr Źródeł, który funkcjonował w latach 1976–1982. Ten niezwykły projekt miał na celu zebranie przedstawicieli tradycyjnych sztuk widowiskowych z różnych zakątków świata.

Grotowski, jako wizjonerski lider, zainicjował wiele międzynarodowych wypraw badawczych, które odbyły się w miejscach takich jak Białostocczyzna, Meksyk, Indie oraz Haiti. Te ekspedycje były nie tylko podróżami geograficznymi, ale przede wszystkim odkrywczymi poszukiwaniami.

Uczestnicy tych wypraw zanurzyli się w archaicznych technikach rytualnych oraz dramatycznych, próbując odnaleźć przestrzeń dla tzw. technik źródłowych. Grotowski dążył do odkrycia i wydobycia najczystszych form ekspresji artystycznej, które mogłyby wzbogacić współczesne teatr.

Dramat Obiektywny

W rezultacie wydarzeń politycznych związanych z stanem wojennym, Jerzy Grotowski znalazł się we Włoszech. Zdecydował się na pozostanie za granicą, co było spowodowane złożoną sytuacją polityczną, a także wymogami związanymi z uzyskaniem przedłużenia paszportu, które wiązało się z jego nazwiskiem jako patronem kulturalnej imprezy, na którą protestowało całe środowisko artystyczne. W efekcie, jego wybór padł na wyjazd do Stanów Zjednoczonych.

W roku 1982 Grotowski zainicjował nowe działania artystyczne, prowadząc warsztaty na Columbia University w Nowym Jorku. To wydarzenie oznaczało nowy etap jego twórczości, przejawiający się w projekcie znanym jako Dramat Obiektywny, który miał miejsce w latach 1982-1985, głównie w Drama School of Fine Arts na Uniwersytecie Kalifornijskim w Irvine, gdzie osiedlił się od 1983 roku.

W trakcie pracy w ramach Dramatu Obiektywnego, Grotowski skoncentrował się na odkrywaniu obiektywnych i uniwersalnych elementów, które miały swoje korzenie w udramatyzowanych technikach rytualnych. Jego podejście miało na celu wydobycie z tych technik aspektów, które mogłyby stać się istotne w kontekście współczesnej sztuki teatralnej.

Sztuki Rytualne

W 1985 roku Jerzy Grotowski zdecydował się na przeprowadzkę do malowniczej Pontedery we Włoszech. Tutaj, w 1986 roku, zainicjował powstanie Workcenter of Jerzy Grotowski – Centro di Lavoro di Jerzy Grotowski, które z czasem uległo przekształceniu w Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards. W otoczeniu spokojnych toskańskich krajobrazów, Grotowski wspólnie z starannie wyselekcjonowanymi stażystami z różnych zakątków świata prowadził badania nad Sztukami Rytualnymi, którym jego spadkobiercy – Thomas Richards oraz Mario Biagini – poświęcają się do dnia dzisiejszego.

Ostatni etap twórczości Grotowskiego często określa się mianem Sztuki jako wehikułu. Termin ten, zaproponowany przez Petera Brooka, doskonale oddaje ideę, jaka przyświecała Grotowskiemu przez całe jego życie: tworzenie sztuki będącej nośnikiem, który ma przenieść uczestników w inny wymiar rzeczywistości. Jego prace, osadzone w rytualnych technikach źródłowych, zwłaszcza haitańskim tańcu janwalu oraz afrokaraibskich pieśniach wibracyjnych, stały się kluczowe dla poszukiwań artystycznych. Warto podkreślić, że nauczycielką tych tańców w Workcenter była Maud Robart, długoletnia współpracowniczka Grotowskiego.

W końcowej fazie swojej działalności Grotowski stworzył znaczące dzieło, jakim była Akcja. Choć rzeczywistym autorem i głównym wykonawcą tej pracy jest Thomas Richards, to konceptualne źródła tej realizacji niewątpliwie bazują na ideach Grotowskiego, które zyskały na znaczeniu w jego ostatnich latach, w tym pojęcia takie jak Performer, partytura sceniczna, proces organiczny, ciało-esencji oraz ciało-pamięci.

Akcja nie jest klasyfikowana jako przedstawienie. Grotowski określał ją jako opus performatywne, które nigdy nie było przeznaczone do regularnego wystawiania na scenie. Sztuka jako wehikuł, której prawdziwym odbiorcą jest sam wykonawca, nie wymaga obecności widza. Dopiero po upływie kilku lat i początkowej prezentacji w zamkniętym kręgu zaprzyjaźnionych zespołów teatralnych, zaczęto pokazywać Akcję szerszej publiczności. W 1989 roku powstał film dokumentujący jedną z początkowych wersji tego opus, zatytułowany Downstairs Action, w reżyserii Mercedes Gregory. Warto zaznaczyć, że zapis Akcji mógł być prezentowany wyłącznie w towarzystwie Grotowskiego lub jego bliskiego współpracownika, Thomasa Richardsa.

Pod koniec swojego życia Grotowski przyjął rolę nauczyciela, który odgrywał rolę duchowego przewodnika dla swoich uczniów. Prowadził wykłady na licznych uczelniach na całym świecie, zdobywając tytuł profesora honoris causa, w tym przyznany przez Uniwersytet Wrocławski. W 1997 roku został profesorem w specjalnie dla niego utworzonej katedrze Antropologii Teatralnej w Collège de France. Zmarł w swoim mieszkaniu w Pontederze po długotrwałej chorobie.

UNESCO ogłosiło rok 2009 rokiem Jerzego Grotowskiego, co zbiegło się z 10. rocznicą jego śmierci oraz 50. rocznicą powstania Teatru 13 Rzędów. W 1983 roku Teresa Nawrot, aktorka Teatru Laboratorium oraz była asystentka Grotowskiego, założyła w Berlinie Zachodnim Studium Teatralne, funkcjonujące do 1995 roku pod nazwą „Nawrot-Reduta”, a później pod nazwą „Reduta Berlin”, z misją propagowania metody twórczej Grotowskiego.

Odznaczenia, wyróżnienia i nagrody

Jerzy Grotowski, wybitny reżyser i teoretyk teatru, otrzymał szereg zaszczytnych odznaczeń i nagród w uznaniu jego znaczącego wkładu w rozwój sztuki teatralnej. Jego osiągnięcia obejmują:

• 1971 – mianowanie profesorem zwyczajnym École Supérieure d’Art Dramatique w Marsylii,
• 1972 – nagroda państwowa I stopnia za „działalność twórczą w Teatrze Laboratorium” oraz Dyplom Zasługi przyznany przez Muzeum Narodowe USA „za wybitny wkład w rozwój teatru światowego”,
• 1973 – utworzenie Amerykańskiego Instytutu Badań i Studiów nad Dziełem w celu upowszechniania artystycznych odkryć Grotowskiego w USA oraz tytuł Doctor honoris causa Uniwersytetu w Pittsburgu,
• 1974 – odznaczenie Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski z okazji jubileuszu Polski Ludowej,
• 1975 – laureat Nagrody Miasta Wrocławia za działalność twórczą w dziedzinie teatru,
• 1985 – doctor honoris causa Uniwersytetu DePaul w Chicago,
• 1991 – doctor honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego,
• 1996 – laureat Nagrody im. Konrada Swinarskiego, przyznawanej przez redakcję miesięcznika „Teatr” z okazji pięćdziesięciolecia jego działalności za całokształt dokonań,
• 1997 – profesor Collège de France,
• 1998 – przyznanie MacArthur Prize oraz tytuł Honorowego Obywatela Wrocławia.

Jerzy Grotowski został również odznaczony Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a także Złotym Krzyżem Zasługi.

---

Oceń: Jerzy Grotowski

---